Hauhaketia Ngā Taonga Tuku Iho Kia Puāwai Ai

Summary

E aro nui ana te whakarāpopototanga aromātai nei ki te āta whakatakoto i ngā whakaritenga e whai hua ana ki ngā kōhanga reo, inarā, ko te tautoko e tika ana kia tupu, kia puāwai hoki ngā tamariki mā te kounga o te rumaki reo Māori. E tāutu ana i tēnā e whai hua ana, me te whai pānga anō hoki o tēnei ki ngā wawata o ngā whānau mō te mana taurite me te hiranga. Ko te tirohanga Māori, ko ngā hononga, te whaitake, me te whakahirahiratanga o te reo Māori, o ngā tikanga Māori, o te ao Māori, me te mātauranga Māori e noho taioreore ana.

Read an English-language version of this report.

Whole article:

Hauhaketia Ngā Taonga Tuku Iho Kia Puāwai Ai

Summary

Download the complete summary [PDF, 535 KB]

 

Mihi

He hōnore, he korōria ki te atua, he maungarongo ki runga i te whenua, he whakaaro pai ki ngā tāngata katoa. He tīmatanga kōrero māku ki a Ihowa o ngā mano mō āna manaakitanga i ūhi ake ki runga i a tātau katoa korōria ki tōna ingoa tapu. Āmine.

Tēnā rā koutou katoa, e ngā whānau o te motu. Ko koutou te tāhuhu o tō tātau whare kōrero. Kei te tū tonu te whare kōhanga reo i a koutou mauri ora e hiki tonu ana i te manawa o te whare. Kua pihi kau ake te whakaaro pai, e hauhake tonu iho i a koutou e noho tuarā i roto i ngā whare ako o tēnā kōhanga reo, o tēnā kōhanga reo. Ko te taura kei roto tonu i ō tātau kapu ringa, hei kōwhiringa mā tātau kia tūtuki i ngā tūmanako a ō tātau tīpuna.

E te whānau kua kite ā karu, kua rongo ā tāringa i te māhanatanga o te noho tahitanga o ngā kaimahi, me ngā whānau. Kei te poipoi tonu koutou i ā tātau mokopuna. E kī ana, ko ā tātau mokopuna te pou tokomanawa o tō tātau whare. Kei te hotuhotu tonu. Kei te kapakapa tonu te manawa o te kaupapa. Nā reira kia ora rā ki a koutou.

He mihi nui ki ngā kaiako, ki ngā kaiāwhina. I titi kaha ai ngā tikanga ki ngā pū kōrero o tēnā kōhanga reo, o tēnā kōhanga reo huri noa te motu. Nā koutou ngā tikanga i tauira atu i te reka o te reo Māori, e kōrero tonu ana, e tipu tonu ana i roto i ngā kōrero tuku iho mai i ngā whare pā o ngā tīpuna. Nā koutou ngā taunaki i whakakao. E kī ai mā te Whāriki a te kōhanga reo e whakatō te kaha ki roto i te mokopuna ki te ako, kia pakari ai tana tipu. Ko te taumata whakahirahira tērā e whakamana i te māhere ako, i te mātai mokopuna, i te pūmaharatanga e tūhāhā ai te mana āhua ake o tēnā mokopuna, o tēnā mokopuna, huri noa te motu. Kua tau.

E pāoho te kupu mihi whakamutunga ki ngā kaumātua, e kī ana ko te hā o ngā tīpuna e pupuri tonu ana i te tapu o te pō. I kimi ai ngā mātauranga i te pou tūarongo o tō tātau whare. Ko te hā o te tipuna e tātaki ana ki waho kia kite ai e te ao. Ānei te huarahi hei whai mā ngā uri whakatipu. Nā reira e whakaaweawe ai ngā taonga tuku iho e ngā uri whakatipu. Koia nei ngā kōwhiringa kōrero kua tōpū ki kōnei, hei whakarewa ai o koutou tūmanako.

Nā reira ko tēnei ripoata e whakakākahūtia ana te korowai ki te kāhu o te tika, ki te kāhu o te pono, ki te kāhu o te rāngimarie. Hei te wā ka whītikina mai te tūtohinga o te kōhanga reo ki tōnā taumata, he kōrero āwhina tēnei i a tātau whānau kia eke ki ngā tau e whā o te arotake. Ruia taitea, kia tū ko taikākā anake.

Tēnā koutou, tēnā koutou kia ora rā tātau katoa

 

He pakari te aronga toi whenuatanga o ngā tamariki, kei te harikoa, kei te noho whakaute, kei te tūmāia, kei te pākiki hoki rātou hei ākonga, ā, he kaha anō hoki tā rātou whakawhitiwhiti whakaaro.

E arotahi ana Te Tari Arotake Mātauranga ki te mana taurite me te hiranga i roto i te mātauranga o ngā tamariki katoa. Ko te whakapai ake i ngā putanga ki ngā tamariki Māori tētahi tino kaupapa matua i te rāngai mātauranga.

E aro nui ana te whakarāpopototanga aromātai nei ki te āta whakatakoto i ngā whakaritenga e whai hua ana ki ngā kōhanga reo, inarā, ko te tautoko e tika ana kia tupu, kia puāwai hoki ngā tamariki mā te kounga o te rumaki reo Māori. E tāutu ana i tēnā e whai hua ana, me te whai pānga anō hoki o tēnei ki ngā wawata o ngā whānau mō te mana taurite me te hiranga. Ko te tirohanga Māori, ko ngā hononga, te whaitake, me te whakahirahiratanga o te reo Māori, o ngā tikanga Māori, o te ao Māori, me te mātauranga Māori e noho taioreore ana.

Ko ngā tirohanga aromātai a Te Tari Arotake Mātauranga ki ngā kōhanga reo tekau mā tahi e mau nei i te āhua mahi tino pakari, ko ngā whai wāhi kōrero anō hoki a te Poari Matua o Ngā Kōhanga Reo, ko ngā whānau tonu o ngā kōhanga reo, i whakamōhio i ngā kitenga whānui nei, ā:

  • e whakatakoto ana i te anga o ngā ariā e pou here ana i te angitu i ngā kōhanga reo
  • e whakamārama ana i ngā tino painga ki ngā tamariki, ā, e whakakoia ana i te whai pānga pai o ngā uaratanga, ngā whakapono me ngā whakaritenga o te whānau i ngā kōhanga reo
  • e whakanui ana i te whai pānga pai o te whānau ki te eke angitu
  • e whakaatu ana i te hua o ngā taiao ako e mau mārika ana i te reo Māori, ngā tikanga Māori, te ao Māori, me te mātauranga Māori.

E whakakoia ana tēnei aromātai i te tino hua motuhake o te mātauranga rumaki reo Māori o te kounga kairangi, me te hāpai whakahirahira anō hoki o tēnei i te tamaiti, mai i tōna whānautanga mai. Kei te mārama pū ngā kitenga, a, e whakatau ana hoki i te ariā e kī ana, e āhei ake ana ngā tamariki ki te eke angitu hei ākonga nā te noho ki tētahi taiao e whakanui ana, e whakamana ana hoki i te reo, te ahurea, me te tuakiri.

Ko te angamahi ariā tētahi whakaaturanga ā-hoahoa nei o ngā tirohanga aromātai a Te Tari Arotake Mātauranga. Ka whakaatuhia ngā tino wāhanga e whai pānga matua ana, arā:

  • ko te tamaiti te pūtake o te kaupapa
  • ka noho matua ko te waiora ā-hinengaro, ā-tinana, ā-wairua, ā-whatumanawa hoki
  • ko te reo Māori, ngā tikanga Māori, te ao Māori, me te mātauranga Māori ngā tini korahi e whakamahia ana hei whakatairanga ake i te tirohanga Māori
  • ko Ngā Taumata Whakahirahira o Te Whāriki te tūāpapa o ngā akoranga, ā, e tohu ana i te hōhonutanga me te whakatinanatanga o te kaupapa o te kōhanga reo
  • ka waihanga te whānau, rātou ko ngā kaumātua, ko ngā kaiako, ko ngā kaiāwhina hoki i tētahi taiao kia puāwai mai ai te poipoi, te aroha, me te manaaki.

Ko te ingoa o te angamahi nei, ko Hauhaketia ngā taonga tuku iho kia puāwai ai – Unearth the treasures of our ancestors so that we may prosper. E hāngai ana tēnei ingoa ki te whai huatanga o te noho ngātahi o ngā tini āhuatanga whakaaweawe katoa e whakamāramahia ana ki runga ake nei, ā, e marohi ana i te whakaaro, kia whai wāhi, kia hāngai, kia mātātoa, kia whakatairanga ngātahitia te katoa o aua āhuatanga, kia puta ai ngā hua mō ngā tamariki o te kōhanga reo, me ō rātou whānau.

I kitea e Te Tari Arotake Mātauranga, ko ngā tamariki i ngā kōhanga reo e ako ana, e noho rumaki ana anō hoki i roto i te reo Māori me ngā tikanga Māori, ā, e whakawhanake ana hoki i te māramatanga ki ō rātou whenua me ō rātou iwi, ka whakapakari anō hoki i tō rātou tūmāia me tō rātou whakapono ki a rātou anō. Ko taua whakahiato whakaaro e whakaahua pēneitia ana ki te ripanga e whai ake nei.

E whakatau ana Te Tari Arotake Mātauranga, i te wā ka whakahāngai te whānau, ngā kaumātua, ngā kaiako, me ngā kaiāwhina o te kōhanga reo i ā rātou mahi ki ngā āhuatanga o Te Korowai me Te Whāriki, me ngā wawata hoki o tō rātou iwi, ō rātou hapū me ō rātou whānau, koia rā te wā ka tino kitea te whakatutukitanga o ngā putanga angitu mō ā rātou tamariki.

E tautuhi ana Te Tari Arotake Mātauranga i ngā tohu tukanga hei huarahi ki te whakamārama i ngā tūmomo whakaritenga, tukanga, mahi, whakaarotanga anō hoki o te whānau e whai wāhi nui ana ki ngā tino painga mō ngā tamariki. E whakatakoto ana aua tohu tukanga i tētahi aratohu ki ngā tūmomo pūtake e whai hua ai pea ngā putanga, ā, nā runga i taua āhuatanga, e tino hāngai pū ana ki ngā arotake e aro nui ana ki te whakapaitanga.

 

He pakari te aronga toi whenuatanga o ngā tamariki, kei te harikoa, kei te noho whakaute, kei te tūmāia, kei te pākiki hoki rātou hei ākonga, ā, he kaha anō hoki tā rātou whakawhitiwhiti whakaaro.

Ngā Taumata Whakahirahira:

  • Mana Atua
    E whanake ana ngā tamariki hei ākonga tūmāia e mōhio ana, e noho mārama ana hoki ki ngā whakapono me ngā uaratanga Māori.
  • Mana Whenua
    He pakari te aronga toi whenuatanga o ngā tamariki, tō rātou noho mōhio ki te taiao, me tō rātou tiaki i te taiao.
  • Mana Tangata
    Ka whakaaro nui, ka noho whakaute hoki ngā tamariki ki a rātou anō, me ō rātou whānau, ō rātou hapū, ō rātou iwi, me tāngata kē atu hoki.
  • Mana Reo
    Ka whai wāhi atu ngā tamariki ki te reo Māori, ā, ka piki haere tō rātou tūmāia me te tika o tō rātou reo.
  • Mana Aotūroa
    E whakawhanake ana ngā tamariki i tō rātou noho mōhio ki te taiao māoriori, tūturu hoki.

 

Ngā Āhuatanga (Te Waiora Ā-Hinengaro, Ā-Tinana, Ā-Wairua, Ā-Whatumanawa Hoki):

  • Mana Atua
    • Ka kitea ki ngā tamariki tō rātou whakaaro nui ki a rātou anō me ō rātou hononga.
    • Ka kitea te mārie, te harikoa, me te mauritau o ngā tamariki.
    • Ka kitea ki ngā tamariki te pai o ngā taunekeneke me te whanonga.
    • He tākare ngā tamariki ki te whai wāhi atu, ā, ka tūmāia hoki hei ākonga.
    • Ka kitea ki ngā tamariki tō rātou rongo i te noho haumaru me te mauritau.
    • Ka kōrero ngā tamariki mō ā rātou taonga tuku iho.
  • Mana Whenua
    • E mōhio ana ngā tamariki ki ō rātou hononga ki te whenua.
    • He māia, he mauritau ngā tamariki i a rātou e ako ana, e tākaro ana hoki.
    • He pai ngā taunekeneke a ngā tamariki, ā, ka kitea hoki tō rātou manaakitanga.
    • Ka tūhura ngā tamariki i tō rātou taiao, ā, ka kitea hoki tō rātou manaaki i te taiao.
    • Ka whakawhanake ngā tamariki i tō rātou māramatanga ki tō rātou tū hei tangata whenua.
    • Ka whakapuakihia e ngā tamariki ki te whānau, ko ō rātou wheako e whai pānga ana ki te whenua.
  • Mana Tangata
    • E mōhio ana ngā tamariki ki ō rātou tuakiri me ō rātou tūrangawaewae.
    • Ka whai kawenga, ka whakaute anō hoki ngā tamariki i roto i te whānau o te kōhanga reo.
    • Ka tiaki ngā tamariki i a rātou anō, ā, i ētahi atu hoki.
    • E whakatupu ana ngā tamariki i tō rātou tūmāia me tā rātou kawe atu hoki i ngā akoranga.
    • Ka tupu ngā tamariki mā te pai o ngā hononga ako e hāpai ana i a rātou.
    • Ka kitea ki ngā tamariki te aroha, te manaaki, me te āwhina.
  • Mana Reo
    • Ka aro nui ngā tamariki, ka whakautu kōrero hoki rātou mā ngā tūmomo huarahi whānui.
    • Kei te mārama ngā tamariki, ā, e āhei ana rātou ki te whakawhiti kōrero ki ētahi atu.
    • Ka whakapuaki ngā tamariki i ō rātou whakaaro, ā, e piki haere ana tō rātou tūmāia me te tika o te reo.
    • Ka whakawhānui haere ngā tamariki i tā rātou whakamahi i te reo Māori.
    • He māia ngā tamariki ki te kōrero i te reo Māori, ki te āta whakamātau, ā, ki te whakapuaki anō hoki i ō rātou whakaaro.
    • Ka puta ngā tamariki i te kaupapa o te kōhanga reo, ā, kua puāwai tō rātou tūmāia, me tō rātou koa.
  • Mana Aotūroa
    • Ka kōkiri ngā tamariki i tā rātou ake tūhura haere i tō rātou taiao.
    • E whanake ana ngā tamariki hei ākonga pākiki.
    • He ākonga tākare ngā tamariki e ngākau nui ana ki te whakahura me te whakamātau i ngā āhuatanga hou.
    • Ka ako, ka whakahāngai anō hoki ngā tamariki i te reo Māori ki te ao māoriori.
    • He mahira, he pākiki hoki ngā tamariki ki te ao whānui.
    • Ka whai wāhi atu hoki ngā tamariki ki ētahi atu ahurea me ētahi atu reo.
       

He nui te whai wāhi atu a te whānau, ngā kaumātua, ngā kaiako, me ngā kaiāwhina ki tētahi kōhanga reo e whai hua ana i roto i ngā whakahaeretanga, mā te kawe atu o tēnā me tēnā i ō rātou ake tūranga hei ārahi, hei whakatauira, hei hāpai, hei tautoko, ā, hei whakaaweawe hoki. Ka whai wāhi nui, ka whai pānga nui hoki tēnā me tēnā o rātou ki te ao o ā rātou tamariki mokopuna. Kua tautuhi ō rātou tūranga, ā rātou whakaritenga, ngā tukanga, ā rātou mahi, me ō rātou whakapono ki te Hoahoa e whai ake nei. Ko tētahi āhuatanga nui, ko te ripanga nei tētahi whakarāpopototanga o ngā putanga i kitea ai, ā, tērā anō āna hua hei hāpai i te whakawhanaketanga o ngā tohu aromātai hou e tautuhi ana anō hoki i te tino whakaritenga, ā, hei tautoko hoki i ngā mahi a ngā kōhanga reo katoa ki te whakapai tonu.

 

Te Reo Māori, Tikanga Māori, Te Ao Māori, Mātauranga Māori

  • Kōhanga Reo Whānau: He kaiārahi, he ihumanea, he kaiwhakarite whakataunga, he kaiwhakahaere, e whai kawenga takohanga ana, he ākonga e ngākau nui ana, e manawanui ana, e arotahi ana hoki
    • Te Whakahaeretanga
      • Ka whakaoti i tā rātou tūtohinga, hei whakapūmau i ngā whakaratonga ki te kōhanga reo.
      • Ka whakatakoto i te tirohanga, mai i Te Korowai me ngā wawata o te whānau.
      • Ka whakaōkawa i ngā mahere rautaki.
    • Mana Atua
      • Ka whakatakoto i ngā tino tūmanako ki te whakarato i ngā wāhi ako e mau ana i te aroha.
      • Ka whakatairanga i te oranga ā-tinana, ā-wairua, ā-whatumanawa, ā-hinengaro hoki.
    • Mana Whenua
      • Ka whakapuaki i ō rātou wawata mō te whai wāhi nui o ā rātou tamariki ki ō rātou marae.
      • Ka whakatairanga i ngā wheako, ka whakahāngai hoki I ngā akoranga, hei tūhonohono ki ngā tāngata me ngā wāhi.
    • Mana Tangata
      • Ka whakatakoto i ngā tino tūmanako kia matawhānui te hōtaka akoranga.
      • Ka kitea tō rātou ngākau nui ki te whakahāngai kia aro nui ai te taiao me te hōtaka.
    • Mana Reo
      • Ka noho pūmau ki te whakamahi i te reo Māori ki te kāinga me te kōhanga reo.
      • Ka noho pūmau kia ngāwari noa ngā whakawhitinga.
    • Mana Aotūroa
      • Ka whakatairanga i ngā whai wāhitanga mō ngā tamariki ki te tūhura i ngā āhuatanga hou me te whānuitanga o ngā tūmomo taiao.
  • Kōhanga Reo Kaumātua: He kaiārahi, he ihumanea, he puna o ngā mōhiotanga, he kaipupuri, he kaitiaki hoki o te mātauranga Māori, ā, e noho ngākau nui ana ki te whai wāhi atu
    • Te Whakahaeretanga
      • Ka whai wāhi ki te tirohanga o te kōhanga reo, mā te whakapuaki i ō rātou mōhiotanga me ō rātou wawata.
    • Mana Atua
      • Ka whakapuaki i te hōhonutanga o ngā mōhio ki ngā atua Māori.
      • Ka whakapuaki, ka whakatauira hoki i ngā tūmomo karakia, me ngā tūmomo mōteatea.
    • Mana Whenua
      • Ka whakapuaki i ngā kōrero tuku iho e pā ana ki ngā whakapapa me ngā pou whenua.
      • Ka whakatauira i te tū o te mana whenua.
    • Mana Tangata
      • Ka whakatauira i te ārahitanga, ā, ka tū hei kaiārahi ki te hāpai i te kōhanga reo.
      • Ka whakapuaki i ngā korero e pā ana ki ngā hononga ki waenga i ngā whānau.
    • Mana Reo
      • Ka tū hei tino tauira o te reo me te mita o te hapū me te iwi.
      • Ka arotahi, ka noho pūmau hoki ki te whakapuaki i ō rātou mōhiotanga katoa, ā, ki te tautoko hoki i te whānau.
    • Mana Aotūroa
      • Ka marohi i ngā wāhi pai hei tirohanga, kia ako, kia whai wāhi anō hoki ngā tamariki ki ngā mātauranga Māori.
      • Ka ārahi, ka whakatauira hoki i roto i ngā wheako.
  • Kōhanga Reo Kaiako: He kaiārahi, he kaiako, he kaiwaihanga, he ākonga e whai wāhi atu ana, e aro nui ana hoki hei whakawero i ngā matea o ngā tamariki me ngā whānau
    • Te Whakahaeretanga
      • Ka whakarato i ngā mahere hōtaka e whai pānga ana ki ngā wawata o te whānau me te kaupapa o te kōhanga reo.
      • Ka whakamahi i te aromātai hōtaka hei hāpai i ngā whakapaitanga ki ā rātou whakaritenga.
      • Ka whakamahi i ngā mōhiohio aromatawai ki te whakatinana haere i ngā mahere hōtaka e aro nui ana ki ngā tamariki.
    • Mana Atua
      • Ka whakarite i ngā horopaki tūturu kia āhei ai ngā tamariki ki te ako i a rātou anō.
      • Ka whakapuaki i tēnā e mōhiotia ana e rātou mō te whakawhanaketanga o te tamaiti me tana ako.
    • Mana Whenua
      • Ka whakaako i ngā tikanga, ngā karakia, me ngā mōteatea e hāngai ana ki ngā tamariki.
      • Ka toro atu ki te taiao mō ngā whai wāhitanga ako i ia te wā.
    • Mana Tangata
      • Ka whakamahere mō ngā tūmomo reanga me ngā tūmomo āheinga o ngā tamariki, ā, ka whakaako hoki i a rātou.
      • Ka whakamahi i ngā mōhiohio e pā ana ki ngā tamariki, ki te whakawhanake i tētahi hōtaka e aro pū ana ki a rātou.
    • Mana Reo
      • Ka whakatairanga i te whakamātau, ka whakapuaki i te reo hou, ā, ka whakawhanake hoki i ngā whakawhitinga kōrero me te reo ā-tinana hoki.
      • Ka whakakipakipa, ka whakawero.
    • Mana Aotūroa
      • Ka whakatairanga i te whakamahinga o te hangarau, te pūtaiao, me te pāngarau.
      • Ka waihanga i te whānuitanga o ngā tūmomo wheako akoranga hou.
  • Kōhanga Reo Kaiāwhina: He kaitautoko, he ākonga hoki ka takoha, ka whai wāhi nui, ka whakawero, ā, ka aro nui hoki i runga anō i te āhua o ngā matea o ngā tamariki me ngā whānau
    • Te Whakahaeretanga
      • Ka aroturuki i ngā mahi a ngā tamariki i a rātou e ako ana, e whanake ana, e tākaro ana hoki.
      • Ka mātakitaki i ngā tamariki, ā, ka whakapuaki i ngā mōhiohio ka puta, ki ngā kaiako me ngā whānau.
    • Mana Atua
      • Ka tautoko i ngā tamariki i a rātou e ako ana i ngā atua Māori.
      • Ka āwhina i ngā tamariki ki te ako i ngā karakia hou.
    • Mana Whenua
      • Ka akiaki i ngā pēpi me ngā tamariki kōhungahunga ki te taunekeneke ki wāhi kē atu, ki tāngata kē atu.
      • Ka hāpai i ngā tamariki katoa ki te whakawhanake i ō rātou mōhiotanga
    • Mana Tangata
      • Ka hāpai i ngā tamariki e mau ana i ngā matea tauwhāiti.
      • Ka kōrero ki ngā tamariki, ā, ka akiaki i a rātou ki te tākaro me te ako ki te taha o ētahi atu.
    • Mana Reo
      • Ka hāpai i ngā tamariki ki te tāwhai reo.
      • Ka patapatai, ā, ka akiaki i te whakamahinga o te reo.
    • Mana Aotūroa
      • Ka hāpai i ngā tamariki ki te whakamahi i te whānuitanga o ngā tūmomo rauemi.
      • Ka whakatairanga i ngā akoranga hou.

 

Nga Kōhanga Reo

Kōhanga Reo

Rohe

Te Kōhanga Reo o Te Wiri

Auckland (Tāmaki Makaurau)

Te Kōhanga Reo ki Pukeroa Ōruawhata

Rotorua (Waiariki/Tūwharetoa)

Te Kōhanga Reo o Rongopai

Rotorua (Waiariki/Tūwharetoa)

Te Kōhanga Reo o Rotokawa

Rotorua (Waiariki/Tūwharetoa)

Te Kōhanga Reo o Matawera (Te KKM o Ruamatā)

Rotorua (Waiariki/Tūwharetoa)

Te Kōhanga Reo o Mana Tamariki (TKKM o Mana Tamariki)

Palmerston North (Aotea)

Te Kōhanga Reo o Waitara

Waitara (Aotea)

Te Kōhanga Reo o te Wānanga Whare Tāpere o Takitimu

(Te KKM o te Wānanga Whare Tāpere o Takitimu)

Hastings (Kahungunu)

Te Kōhanga Reo o Ao te Rangi

Hastings (Kahungunu)

Te Kōhanga Reo o Tōmairangi   

Gisborne (Tairāwhiti)

Te Kōhanga Reo o Ngā Mokopuna (Te KKM o Ngā Mokopuna)

Wellington (Ikaroa)

He Timatanga

He hōnore, he korōria ki te atua,

He maungarongo ki runga i te whenua,

He whakaaro pai ki nga tangata katoa.

He tīmatanga korero māku ki a Ihowa o ngā mano

mō āna manaakitanga i ūhi ake ki runga i a

tātau katoa korōria ki tōna ingoa tapu.

Āmine.

 

He Oriori

He aha rā kei taku aro e?

He moko ki te puna he tiwha ki te rae

I haramai rā koe i te kunenga mai o te tangata

Haramai, haramai

Taku mokopuna e.

 

Meaning of cover symbol:

Te kōhanga reo literally means, ‘the language nest’ and symbolises a warm and secure place where the young are nurtured, surrounded by their whānau, their culture and language.

The outer circular shape represents an holistic structure – where the entire whānau are an integral part of each kōhanga reo. Kaumātua are the ‘keepers’ of tribal knowledge, the parents and kaiako actively participate alongside children who absorb te reo Māori and tikanga Māori as a process of intergenerational transmission.

 

Te Wāhinga Kōrero

Ko te mātauranga kei te tuawhiti tonu te mōtika o ia tamaiti, o ia taiohi hoki o Aotearoa, ā, e pou herea ana taua mātauranga ki ngā taiao akoranga e whakatū ana i te ākonga me āna putanga ako ki te pūtake o ngā mahi katoa.

Ko ngā rōpū ako e eke angitu ana, ko ērā e āta koke ana i te huarahi ki te whakapai ake i ia te wā. Ka haere hakune, ka aro atu ki te pae tawhiti, ā, ka whakamahi anō hoki rātou i ngā whakaaturanga hei para i tō rātou huarahi, hei whakatau i ā rātou whakaritenga.

He motuhake te kōhanga reo, ā, he tino hira hoki tōna whai wāhi nui ki te poipoi me te whakahaumanu i te reo Māori i Aotearoa. Nā tōna motuhake, he iti noa pea - kāhore pea rānei – ngā tauira e rite ana ki te whakamahi hei tohu i te āhua o ngā whakaaturanga e wawatatia ai. Ko ngā tauira o ngā whakaritenga papai e whakatakotohia ai ki tēnei rangahau, he tirohanga ki te āhua o ngā mahi ki ngā tino kōhanga reo, me ngā tino hua i te mātauranga rumaki reo Māori o te kounga kairangi.

Ko tā mātou whāinga, he tautoko i te tū o ia kōhanga reo hei tino wāhi ako, hei tino wāhi tupu. Mahi ai mātou i ia tau ki ngā kōhanga reo āhua 160, me te tūhura i tēnā e whai hua ana, ā, te tāutu anō hoki i ngā wāhanga hei whakapai tonu. Nā tēnei tūāhuatanga, he whai wāhitanga motuhake tā Te Tari Arotake Mātauranga ki te hāpai i ngā mahi e whakapakari ana i ngā kōhanga reo katoa, mātua rā, i te whakatakotoranga o tētahi tino tūāpapa mō te reo Māori me ngā putanga mātauranga Māori.

Mā tēnei aromātai, ko tā mātou e whai nei, ko te hāpai i te Poari Matua o Ngā Kōhanga Reo, tae atu ki tā rātou hōtaka whakawhanaketanga ngaio, ki te kounga o te manatū, ā, ki ngā angamahi e whai pānga ana ki te whānuitanga o ngā tūmomo whakaaro huritao whaiaro, me ngā arotake o roto.

Ko Hauhaketia ngā taonga tuku iho kia puāwai ai – Unearth our ancestral treasures so that we may prosper, e whakakoia ana i te tirohanga, ka kaha kē atu te eke a ngā tamariki ki te angitu hei ākonga, mā tā rātou whai wāhi atu ki tētahi taiao e matapopore ana, e whakamana ana hoki i te tuakiri, te reo, me te ahurea o te tangata.

I kite mātou i ngā whakaaturanga e whakatūturu ana i te ariā, ka kaha ake te eke angitu o ngā tamariki i te wā e whakatinanahia ana te taiao ako ki te reo Māori, ngā tikanga Māori, te ao Māori, me te mātauranga Māori. E miramira ana anō hoki tēnei i te whakahirahiratanga o ngā taiao ako e whakatairanga ake ana i te waiora ā-whatumanawa, ā-tinana, ā-hinengaro, ā-wairua hoki o ngā tamariki. Ka whai pānga matua anō hoki, ko te pakari o te tirohanga, ko te māramatanga o te pūtake me ngā whāinga e kōpani ai i ngā wawata o te whānau, ā, ko te āta whakamahere kia whai hua ai te whakapuakitanga o te hōtaka. Ko te aroturuki i ia te wā i te ahu whakamua o te kōhanga reo ki te whakamōhio haere i ngā whakataunga ka whai ake, e āta whakarite ana i te hāngaitanga o ngā mahi me ngā putanga ki ngā wawata. Ko ngā kōhanga reo kei te tuawhiti tonu, e mau nei i ngā tino tūmanako nui mō ia ākonga. Ko tēnā me tēnā o ngā tāngata e whai wāhi atu ana ki te kōhanga reo (arā, ko ngā whānau, ngā kaumātua, ngā kaiako, me ngā kaiāwhina) e noho mārama ana ki ā rātou whakaritenga ake, ā, e whakanui ana hoki i te hua o te whai wāhi mai o ia pou tangata ki te aronga whānui o tā rātou mahi ngātahi. Ko te aronga nui o aua tūmomo taiao, he whakatakoto i te tino tūāpapa mō ngā tamariki.

Nei rā ngā mihi ki ngā whakatutukitanga o te kaupapa o te kōhanga reo, mai i tōna tīmatanga e 35 tau i mua, inarā, i te whai wāhi nui o te kaupapa o te kōhanga reo ki te ahu i te mātauranga o Aotearoa. E mihi ana ki a koutou ngā kōhanga reo i whakawātea mai i a mātou ki te whakatutuki i ngā mahi nei ki ō koutou kōhanga reo.

Tēnei anō hoki te mihi ki a Lynda Pura-Watson i tōna ārahitanga, ā, ki Te Uepū-ā-Motu hoki, nā rātou tēnei tino arotake i whakawhanake.

Ki a koutou ngā kaimātauranga puta noa i Aotearoa, e akiaki ana ahau kia whakamahia e koutou te aromātai nei hei hāpai i ō koutou whakaaro huritao ki ō koutou ake huarahi. He rerekē te huarahi o tēnā me tēnā, engari tonu, hei te mutunga iho, kotahi tonu te wawata matua – arā, ko te angitu o ā tātou tamariki katoa.

Ngā mihi, nā

Nicholas Pole Toihau Arotake

Te Tari Arotake Mātauranga

 

Te Whakarāpopototanga Matua

 

He aha tā mātou kitenga whānui?

Ko ngā tirohanga aromātai a Te Tari Arotake Mātauranga, ko ngā whai wāhi kōrero anō hoki a te Poari Matua o Ngā Kōhanga Reo, ko ngā whānau tonu o ngā kōhanga reo, i whakamōhio i ngā kitenga whānui nei, ā:

  • e whakatakoto ana i te anga o ngā ariā e pou here ana i te angitu i ngā kōhanga reo
  • e whakamārama ana i ngā tino painga ki ngā tamariki, ā, e whakakoia ana i te whai pānga pai o ngā uaratanga, ngā whakapono me ngā whakaritenga o te whānau i ngā kōhanga reo
  • e whakanui ana i te whai pānga pai o te whānau ki te eke angitu
  • e whakaatu ana i te hua o ngā taiao ako e mau mārika ana i te reo Māori, ngā tikanga Māori, te ao Māori, me te mātauranga Māori

E whakakoia ana tēnei aromātai i te tino hua motuhake o te mātauranga rumaki reo Māori  o te kounga kairangi, me te hāpai whakahirahira anō hoki o tēnei i te tamaiti, mai i tōna whānautanga mai. Kei te mārama pū ngā kitenga, a, e whakatau ana hoki i te ariā e kī ana, e āhei ake ana ngā tamariki ki te eke angitu hei ākonga nā te noho ki tētahi taiao e whakanui ana, e whakamana ana hoki i te reo, te ahurea, me te tuakiri.

 

He aha te anga ariā e pou here ana i te angitu i ngā kōhanga reo?

Hei āhuatanga o te aromātai nei, i tāutuhia e Te Tari Arotake Mātauranga ngā ariā matua, ērā e whai pānga nui ana pea ki ngā kōhanga reo me tō rātou mārama ki te huarahi e tika ana mō te eke angitu, me te whakatutukitanga o ngā tino painga mō ngā tamariki. I pupū ake aua ariā matua i ā mātou aromātai, ā, i te tātari, te whakahiato anō hoki o ngā whakaaro. Kua whakamahia aua ariā hei waihanga i te angamahi ariā (tirohia te Hoahoa 1) e pou here ana i ngā āhuatanga e whai hua ana ki ngā kōhanga reo. 

Ko te angamahi ariā tētahi whakaaturanga ā-hoahoa nei o ngā tirohanga aromātai a Te Tari Arotake Mātauranga. Ka whakaatuhia ngā tino wāhanga e whai pānga matua ana, arā:

  • ko te tamaiti te pūtake o te kaupapa
  • ka noho matua ko te waiora ā-hinengaro, ā-tinana, ā-wairua, ā-whatumanawa hoki
  • ko te reo Māori, ngā tikanga Māori, te ao Māori, me te mātauranga Māori ngā tini korahi e whakamahia ana hei whakatairanga ake i te tirohanga Māori
  • ko Ngā Taumata Whakahirahira o Te Whāriki te tūāpapa o ngā akoranga e tohu ana i te hōhonutanga me te whakatinanatanga o te kaupapa o te kōhanga reo
  • ka waihanga te whānau, rātou ko ngā kaumātua, ko ngā kaiako, ko ngā kaiāwhina hoki i tētahi taiao kia puāwai mai ai te poipoi, te aroha, me te manaaki

Ko te ingoa o te angamahi nei, ko Hauhaketia ngā taonga tuku iho kia puāwai ai. E hāngai ana tēnei ingoa ki te whai huatanga o te noho ngātahi o ngā tini āhuatanga whakaaweawe katoa e whakamāramahia ana ki runga ake nei, ā, e marohi ana i te whakaaro, kia whai wāhi, kia hāngai, kia mātātoa, kia whakatairanga ngātahitia te katoa o aua āhuatanga, kia puta ai ngā hua mō ngā tamariki o te kōhanga reo, me ō rātou whānau. 

Hoahoa 1: Hauhaketia ngā taonga tuku iho kia puawai ai

A graphic of four concentric circles. In the centre is Tamariki.

In the next circle are Hinengaro, Tinana, Whatumanawa, and Wairua. In the circle outside of that are mana Tangata, Mana Atua, Mana Aotūroa, Mana Whenua, and Mana Reo. The final circle has, in green, Whānau, Kaiako, Kaiāwhina, and Kaumātua, and in between those words are Mātauranga Māori, Tikanga Māori, Te Ao Māori, and Te Reo Māori.

 

He aha ngā tino painga mō ngā tamariki?

I te tau 2004, i mahi ngātahi Te Tari Arotake Mātauranga me te Poari Matua o Ngā Kōhanga Reo ki te whakawhanake i te kohinga tuatahi o ngā tohu aromātai, mō ngā arotake mātauranga i ngā kōhanga reo. I whakamahi mātou i ngā tukanga kia whai wāhi mai ngā reo o ngā whānau kōhanga reo, ngā āhuatanga i kitea e Te Tari Arotake Mātauranga i ngā kōhanga reo i aua wā, me ngā kaupapa rangahau e whai pānga ana. Ko ngā tohu aromātai i whakawhanakehia ai i taua tukanga, i tautuhi i ngā painga mō ngā tamariki. Kei roto hoki i ngā painga, ko ngā mātau hōhonu, pērā i te taunekeneke me te whakatau haere o ngā tamariki i te ao e noho nei rātou. Ka hāngai hoki ki ngā maiohatanga ako o ngā tamariki, pērā i te manawanui, te pākiki, te aroha, me te manaakitanga. Ko ētahi atu painga e hiahiatia ana, e hāngai ana ki ngā mahi me te whanonga a ngā tamariki, pērā i te aro nui ki ngā kaupapa, te whakapuaki whakaaro, te whakamārama i ō rātou kare ā-roto, me te kawe atu i ngā mahi haepapa.1 E whakamahi tonuhia ana aua tohu aromātai i te tau 2017, ā, e hāpai tonu ana i ngā arotake a Te Tari Arotake Mātauranga.

Ko ngā whakaaturanga aromātai a Te Tari Arotake Mātauranga i puta ai i ngā arotake o ngā kōhanga reo i roto i te tīpako, he tirohanga anō ki te āhua o ngā tino painga mō ngā tamariki. E whakaatuhia ana aua tino painga ki te Hoahoa 2 e whai ake nei. Kei taua ripanga tētahi tirohanga whānui o ngā putanga i kitea ai, ā, ka taea hoki te whakamahi hei whakawhanake i tētahi kohinga hou o ngā tohu aromātai, ka tautuhi anō hoki i te tino whakaritenga, hei tautoko hoki i te whakapaitanga ake ki ngā kōhanga reo katoa.

I kitea e Te Tari Arotake Mātauranga, ko ngā tamariki i ngā kōhanga reo e ako ana, e noho rumaki ana anō hoki i roto i te reo Māori me ngā tikanga Māori, ā, e whakawhanake ana hoki i te māramatanga ki ō rātou whenua me ō rātou iwi, ka whakapakari anō hoki i tō rātou tūmāia me tō rātou whakapono ki a rātou anō. Ko taua whakahiato o ngā putanga ākonga e whakaahua pēneitia ana ki te ripanga nei, hei putanga whānui, arā:

He pakari te aronga toi whenuatanga o ngā tamariki, kei te harikoa, kei te noho whakaute, kei te tūmāia, kei te pākiki hoki rātou hei ākonga, ā, he kaha anō hoki tā rātou whakawhitiwhiti whakaaro.

Hoahoa 2: Ngā tino painga mō ngā tamariki

He pakari te aronga toi whenuatanga o ngā tamariki, kei te harikoa, kei te noho whakaute, kei te tūmāia, kei te pākiki hoki rātou hei ākonga, ā, he kaha anō hoki tā rātou whakawhitiwhiti whakaaro.

 Ngā Taumata Whakahirahira

Mana Atua

Mana Whenua

Mana Tangata

Mana Reo

Mana Aotūroa

E whanake ana ngā tamariki hei ākonga tūmāia e mōhio ana, e noho mārama

ana hoki ki ngā whakapono me ngā uaratanga Māori.

 

He pakari te aronga toi whenuatanga

o ngā tamariki, tō rātou noho mōhio ki te taiao, me tō rātou tiaki i te taiao.

 

Ka whakaaro nui, ka noho whakaute hoki ngā tamariki ki a rātou anō, me ō rātou whānau, ō rātou hapū, ō rātou iwi, me tāngata kē atu hoki.

Ka whai wāhi atu ngā tamariki ki te reo Māori, ā, ka piki

haere tō rātou tūmāia me te tika o te reo.

 

E whakawhanake ana ngā tamariki i tō rātou noho mōhio ki te taiao māoriori, tūturu hoki.

 

 

Ngā Āhuatanga (te waiora ā-hinengaro, ā-tinana, ā-wairua, ā-whatumanawa hoki)

Mana Atua

Mana Whenua

Mana Tangata

Mana Reo

Mana Aotūroa

Ka kitea ki ngā tamariki tō rātou whakaaro nui ki a rātou anō me ō rātou hononga.

 

E mōhio ana ngā tamariki ki ō rātou hononga ki te whenua.

E mōhio ana ngā tamariki ki ō rātou tuakiri me ō rātou tūrangawaewae.

Ka aro nui ngā tamariki, ka whakautu kōrero hoki ngā tamariki mā te whānuitanga o ngā tūmomo huarahi.

Ka kōkiri ngā tamariki i tā rātou ake tūhura haere i tō rātou taiao.

 

Ka kitea te mārie, te harikoa, me te mauritau o ngā tamariki.

He māia, he mauritau hoki ngā tamariki I a rātou e ako ana, e tākaro ana hoki.

Ka whai kawenga, ka whakaute anō hoki ngā tamariki i roto i te whānau o te kōhanga reo.

 

Kei te mārama ngā tamariki, ā, e āhei ana rātou ki te whakawhiti kōrero ki ētahi atu.

E whanake ana ngā tamariki hei ākonga pākiki.

Ka kitea ki ngā tamariki te pai o ngā taunekeneke me te whanonga.

He pai ngā taunekeneke a ngā tamariki, ā, ka kitea tō rātou manaakitanga.

 

Ka tiaki ngā tamariki i a rātou anō, ā, i ētahi atu hoki.

Ka whakapuaki ngā tamariki i ō rātou whakaaro, ā, e piki haere ana tō rātou tūmāia me te tika o te reo.

He ākonga tākare ngā tamariki e ngākau nui ana ki te whakahura me te whakamātau i ngā āhuatanga hou.

 

He tākare ngā tamariki ki te whai wāhi atu, ā, ka tūmāia hoki hei ākonga.

Ka tūhura ngā tamariki i tō rātou taiao, ā, ka kitea hoki tō rātou manaaki i te taiao.

 

E whakatupu ana ngā tamariki i tō rātou tūmāia me tā rātou kawe atu hoki i ngā akoranga.

Ka whakawhānui haere ngā tamariki i tā rātou whakamahi i te reo Māori.

Ka ako, ka whakahāngai anō hoki ngā tamariki i te reo Māori ki te ao māoriori.

 

Ka kitea ki ngā tamariki tō rātou rongo i te noho haumaru me te mauritau.

Ka whakawhanake ngā tamariki i tō rātou māramatanga ki tō rātou tū hei tangata whenua.

Ka tupu ngā tamariki mā te pai o ngā hononga ako e hāpai ana i a rātou.

He māia ngā tamariki ki te kōrero i te reo Māori, ki te āta whakamātau, me te whakapuaki anō hoki i ō rātou whakaaro.

He mahira, he pākiki hoki ngā tamariki ki te ao whānui.

Ka kōrero ngā tamariki mō ā rātou taonga tuku iho.

Ka whakapuakihia e ngā tamariki ki te whānau, ko ō rātou wheako e whai pānga ana ki te whenua.

 

Ka kitea ki ngā tamariki te aroha, te manaaki, me te āwhina.

Ka puta ngā tamariki i te kaupapa o te kōhanga reo, ā, he māia, he koa hoki tō rātou tū.

 

Ka whai wāhi atu hoki ngā tamariki ki ētahi atu ahurea me ētahi atu reo.

 

He pēhea rawa te whai pānga pai o te whānau ki te angitu?

E whakatau ana Te Tari Arotake Mātauranga, i te wā ka whakahāngai te whānau, ngā kaumātua, ngā kaiako, me ngā kaiāwhina o te kōhanga reo i ā rātou mahi ki ngā āhuatanga o Te Korowai, o Te Whāriki, me ngā wawata hoki o tō rātou iwi, ō rātou hapū me ō rātou whānau, koia rā te wā ka tino kitea te whakatutukitanga o ngā putanga angitu mō ā rātou tamariki.

E tautuhi ana Te Tari Arotake Mātauranga i ngā tohu tukanga hei huarahi ki te whakamārama i ngā tūmomo whakaritenga, tukanga, mahi, whakaarotanga anō hoki o te whānau e whai wāhi nui ana ki ngā tino painga mō ngā tamariki. E whakatakoto ana i tētahi aratohu ki ngā tūmomo pūtake e whai hua ai ngā putanga, ā, nā runga i taua āhuatanga, e tino hāngai pū ana ki ngā arotake e aro nui ana ki te whakapaitanga.2

He nui te whai wāhi atu a te whānau, ngā kaumātua, ngā kaiako, me ngā kaiāwhina ki tētahi kōhanga reo e whai hua ana i roto i ngā whakahaeretanga, mā te kawe atu o tēnā me tēnā i ō rātou ake tūranga hei ārahi, hei whakatauira, hei hāpai, hei tautoko, ā, hei whakaaweawe. Ka whai wāhi nui, ka whai pānga nui hoki tēnā me tēnā o rātou ki te ao o ā rātou tamariki mokopuna. Kua tautuhitia ō rātou tūranga, ā rātou whakaritenga, ngā tukanga, ā rātou mahi, me ō rātou whakapono ki te Hoahoa 3 e whai ake nei. E whakarato ana te ripanga i te whakarāpopototanga o ngā putanga i kitea ai, ā, tērā anō āna hua hei hāpai i te whakawhanaketanga o ngā tohu aromātai hou e tautuhi ana anō hoki i te tino whakaritenga, hei tautoko hoki i te whakatairanga haere ki ngā kōhanga reo katoa.

Hoahoa 3: Ko ngā tūranga me ngā whakapono o te whānau, me ā rātou whakaritenga, ā rātou mahi hoki.

Te Reo Māori, Tikanga Māori, Te Ao Māori, Mātauranga Māori

Kōhanga Reo Whānau: He kaiārahi, he ihumanea, he kaiwhakarite whakataunga, he kaiwhakahaere, e whai kawenga takohanga ana, he ākonga e ngākau nui ana, e manawanui ana, e arotahi ana hoki

Te Whakahaeretanga

Mana Atua

Mana Whenua

Mana Tangata

Mana Reo

Mana Aotūroa

 

Ka whakaoti i tā rātou tūtohinga, hei whakapūmau i ngā whakaratonga ki te kōhanga reo.

Ka whakatakoto i te tirohanga, mai i Te Korowai me ngā wawata o te whānau.

Ka whakaōkawa i ngā mahere rautaki.

 

Ka whakatakoto i ngā tino tūmanako ki te whakarato i ngā wāhi ako e mau ana i te aroha.

Ka whakatairanga i te waiora ā-tinana, ā-wairua, ā-whatumanawa, ā-hinengaro  hoki.

 

Ka whakapuaki i ō rātou wawata mō te whai wāhi nui o ā rātou tamariki ki ō rātou marae.

Ka whakatairanga i ngā wheako, ka whakahāngai hoki i ngā akoranga, hei tūhonohono ki ngā tāngata me ngā wāhi.

 

Ka whakatakoto i ngā tino tūmanako kia matawhānui te hōtaka akoranga.

Ka kitea tō rātou ngākau nui ki te whakahāngai kia aro nui ai te taiao me te hōtaka.

 

Ka noho pūmau ki te whakamahi i te reo Māori ki te kāinga me te kōhanga reo.

Ka noho pūmau kia ngāwari noa ngā whakawhitinga.

 

Ka whakatairanga i ngā whai wāhitanga mō ngā tamariki ki te tūhura i ngā āhuatanga hou me te whānuitanga o ngā tūmomo taiao.

 

 

Kōhanga Reo Kaumātua: He kaiārahi, he ihumanea, he puna o ngā mōhiotanga, he kaipupuri, he kaitiaki hoki o te mātauranga Māori, ā, e noho ngākau nui ana ki te whai wāhi atu.

Te Whakahaeretanga

Mana Atua

Mana Whenua

Mana Tangata

Mana Reo

Mana Aotūroa

 

Ka whai wāhi ki te tirohanga o te kōhanga reo, mā te whakapuaki i ō rātou mōhiotanga me ō rātou wawata.

 

Ka whakapuaki i te hōhonutanga o ngā mōhio ki ngā atua Māori.

Ka whakapuaki, ka whakatauira hoki i ngā tūmomo karakia, me ngā tūmomo mōteatea.

 

Ka whakapuaki i ngā kōrero tuku iho e pā ana ki ngā whakapapa me ngā pou whenua.

Ka whakatauira i te tū o te mana whenua.

 

Ka whakatauira i te ārahitanga, ā, ka tū hei kaiārahi ki te hāpai i te kōhanga reo.

Ka whakapuaki i ngā kōrero e pā ana ki ngā hononga ki waenga i ngā whānau.

 

Ka tū hei tino tauira o te reo me te mita o te hapū me te iwi.

Ka arotahi, ka noho pūmau hoki ki te whakapuaki i ō rātou mōhiotanga katoa, ā, ki te tautoko hoki i te whānau.

 

Ka marohi i ngā wāhi pai hei tirohanga, kia ako, kia whai wāhi anō hoki ngā tamariki ki ngā mātauranga Māori.

Ka ārahi, ka whakatauira hoki i roto i ngā wheako.

 

 

Kōhanga Reo Kaiako: He kaiārahi, he kaiako, he kaiwaihanga, he ākonga e whai wāhi atu ana, e aro nui ana hoki hei whakawero i ngā matea o ngā tamariki me ngā whānau

Te Whakahaeretanga

Mana Atua

Mana Whenua

Mana Tangata

Mana Reo

Mana Aotūroa

 

Ka whakarato i ngā mahere hōtaka e whai pānga ana ki ngā wawata o te whānau me te kaupapa o te kōhanga reo.

 Ka whakamahi i te aromātai hōtaka hei hāpai i ngā whakapaitanga ki ā rātou whakaritenga.

Ka whakamahi i ngā mōhiohio aromatawai ki te whakatinana haere i ngā mahere hōtaka e aro nui ana ki ngā tamariki.

 

Ka whakarite i ngā horopaki tūturu kia āhei ai ngā tamariki ki te ako i a rātou anō.

Ka whakapuaki i tēnā e mōhiotia ana e rātou mō te whakawhanaketanga o te tamaiti me tana ako.

 

Ka whakaako i ngā tikanga, ngā karakia, me ngā mōteatea e hāngai ana ki ngā tamariki.

Ka toro atu ki te taiao mō ngā whai wāhitanga ako i ia te wā.

 

Ka whakamahere mō ngā tūmomo reanga me ngā tūmomo āheinga o ngā tamariki, ā, ka whakaako hoki i a rātou.

Ka whakamahi i ngā mōhiohio e pā ana ki ngā tamariki, ki te whakawhanake i tētahi hōtaka e aro pū ana ki a rātou.

 

 

Ka whakatairanga i te whakamātau, ka whakapuaki i te reo hou, ā, ka whakawhanake hoki i ngā whakawhitinga kōrero me te reo ā-tinana hoki.

Ka whakakipakipa, ka whakawero.

 

Ka whakatairanga i te whakamahinga o te hangarau, te pūtaiao, me te pāngarau.

Ka waihanga i te whānuitanga o ngā tūmomo wheako akoranga hou.

 


Kōhanga Reo Kaiāwhina: He kaitautoko, he ākonga hoki ka takoha, ka whai wāhi nui, ka whakawero, ā, ka aro nui hoki i runga anō i te āhua o ngā matea o ngā tamariki me ngā whānau

Te Whakahaeretanga

Mana Atua

Mana Whenua

Mana Tangata

Mana Reo

Mana Aotūroa

 

Ka aroturuki i ngā mahi a ngā tamariki i a rātou e ako ana, e whanake ana, e tākaro ana hoki.

Ka mātakitaki i ngā tamariki, ā, ka whakapuaki i ngā mōhiohio ka puta, ki ngā kaiako me ngā whānau.

 

Ka tautoko i ngā tamariki i a rātou e ako ana i ngā atua Māori.

Ka āwhina i ngā tamariki ki te ako i ngā karakia hou.

 

Ka akiaki i ngā pēpi me ngā tamariki kōhungahunga ki te taunekeneke ki wāhi kē atu, ki tāngata kē atu.

Ka hāpai i ngā tamariki katoa ki te whakawhanake i ō rātou mōhiotanga.

 

Ka hāpai i ngā tamariki e mau ana i ngā matea tauwhāiti.

Ka kōrero ki ngā tamariki, ā, ka akiaki i a rātou ki te tākaro me te ako ki te taha o ētahi atu.

 

Ka hāpai i ngā tamariki ki te tāwhai reo.

Ka patapatai, ā, ka akiaki i te whakamahinga o te reo.

 

Ka hāpai i ngā tamariki ki te whakamahi i te whānuitanga o ngā tūmomo rauemi.

Ka whakatairanga i ngā akoranga hou.

 


E tāutu ana ngā aromātai a Te Tari Arotake Mātauranga, i te wā e noho matua ana, e whakaaweawe ana hoki te reo Māori, ngā tikanga Māori, te ao Māori, me te mātauranga Māori i te kōhanga reo, koia rā te wā ka kaha ake te eke angitu o ngā tamariki.He aha ngā tino āhuatanga o ngā taiao akoranga?

I whakamahia e Te Tari Arotake Mātauranga tana aronga whakatewhatewha (tirohia te Hoahoa 5) hei āta tāutu i ngā āhuatanga matua o te angitu. Ko ngā whakautu ki tēnei aronga e whakapuakihia ana hei whakamāramatanga whānui, ā, e tautokona ana ki ngā tino whakapaetanga.

 

He pēhea rawa ngā tamariki e tautokona ana hei whakawhanake i tō rātou mōhiotanga ki ngā taonga tuku iho, ngā whakapono, me ngā uaratanga Māori?

E hono ana ngā tamariki ki ā rātou taonga tuku iho me te whakapuakitanga o te tirohanga Māori ki te ao. He nui ngā kōrero tuku iho e ahu mai ana i te ao o ngā atua Māori. (Ka tūhonohono ngā atua i te ao mārama me te ao wairua).

Ko te āta aro ki ngā whakapono Māori me ngā uaratanga Māori e pou here ana i te whakaratonga o tētahi wāhi atawhai e poipoi ana i te tamaiti. Ko te ako i ngā whakapapa me ngā āhuatanga māoriori o te ao tūturu me te ao wairua e hāpai ana i te māramatanga o ngā tamariki kōhanga reo ki ō rātou hononga, me te whakawhanaketanga o ō rātou manawa whakahī, ō rātou kiritau, me ō rātou mana āhua ake. He nui ngā tūmanako, kia whakatinanahia ngā wāhi ako ki te tautoko me te aroha.

A small child with curly hair touches the front of a waka on grass.
He pēhea rawa ngā tamariki e whakaatu i ō rātou hononga, ō rātou aronga toi whenuatanga, ō rātou mōhiotanga ki te taiao, me ō rātou manaakitanga?

Ko te ako a ngā tamariki, me tō rātou whakawhanaketanga e hono mārika ana ki ō rātou hononga ki te ao tūturu. He mana tō te whenua. Ko te noho ahi-kā-roa o tēnā whakatupuranga, o tēnā whakatupuranga ki runga i te whenua e whakairohia ana ki ngā taonga tuku iho, ki ngā pou whenua, ki ngā marae, ā, ki ngā kōrero tuku iho hoki. Nā aua tūāhuatanga katoa, ko ngā tamariki kei te pūtake o tō rātou tūrangawaewae.

Ko te taiao tonu o te hapori, me te whenua, te whānau, ngā iwi me ngā hapū, e tautuhi ana, e whakaaweawe ana hoki i te whānuitanga me te hōhonutanga o ngā wheako akoranga a ngā tamariki. Ko te noho mōhio ki te taiao mā wheako ako ahurea (Royal Tangaere 2012) me te tākaro e whakahonohono ana, e whakaongaonga ana hoki i te tākare o ngā tamariki. E ākina ana ngā hononga papai, i ngā tamariki e ako ana i ētahi atu wāhi, ētahi atu tāngata, me ētahi atu hapori.

Two children wearing jackets with hoods sit on cushions on the grass next to a garden with flax in the background

 

He pēhea rawa ngā tamariki e whakawhanake i tō rātou whakamana me tō rātou whakaute mō rātou anō, me ō rātou whānau, ō rātou hapū, ō rātou iwi, me ētahi atu tāngata kē atu?

Ko ngā tamariki ka rongo i te tū pakari o te tuakiri, e mau nei i te pitomata ki te whai wāhi mārika ki tō rātou hapori. E ai ki a Hemara (2000), ko te tūhonohono o te tamaiti ki ētahi atu, ki tō rātou hapori hoki e āta hāpai ana i tōna mauritau. Mō ngā tamariki Māori tokomaha, ka tau mai taua mauritau i runga i te mōhiotanga ki ngā āhuatanga nei, arā:

  • Ko wai ahau?
  • Nā wai ahau?
  • Nō hea ahau?

Ko ngā wheako me ngā whai wāhitanga e whakanuitia ana, e aro nuitia ana hoki te tuakiri, ngā pūmanawa, me ngā matea o ia tamaiti e hāpai ana i tōna ngākau nui ki te ako me te tākaro. Ko te atawhai me te poipoi ki tētahi taiao akoranga e pou herea ana ki te whanaungatanga, ka āta whakatō i te aronga toi whenuatanga me te whai pūtaketanga mō ngā tamariki. Ko te nui o ngā tūmomo wheako ako ā-ahurea, whai wāhitanga tākaro anō   hoki e hāpai ana i te whānuitanga o te oranga ā-tinana, ā-whatumanawa, ā-hinengaro hoki o ngā tamariki katoa. Ko te pakari o ngā hononga, me te ū pūmau ki te mātauranga rumaki reo Māori e whai pānga ana ki ngā whakataunga e whakaritea ana e ngā whānau mō ngā huarahi mātauranga o ā rātou ake tamariki.

A teacher and eleven students all dressed in red shirts stand on an outdoor stage facing out
He pēhea rawa ngā tamariki e tūhura ana, e whakapuaki ana hoki i te reo Māori?

E poipoia ana ngā tamariki ki ngā taiao e whakamāoriori nei i te whai wāhi mai o te reo Māori. E whakamāramahia ana te reo Māori hei matapihi ki te ao o te tamaiti Māori. Kei te reo ngā tikanga wairua me ngā whakamāramatanga o ngā ariā rongomaiwhiti ki te Māori. He motuhake te reo Māori, ā, ka whāngaihia te wairua o te tamaiti. Ki tā Kāretu (2008) titiro, mā te reo Māori te tuakiri o te tangata Māori ka whakahaumanu.

Ko te noho pūmau mutunga kore o te whānau ki te reo Māori i ngā kāinga, i te kōhanga reo, i te kura, me ngā hapori e hāpai ana i te whakawhitiwhiti kōrero ā-whakatupuranga o te reo Māori. Ko te whai aronga o te whakawhitinga ngāwari anō hoki i te kōhanga reo ki te mātauranga rumaki reo Māori, e whakapakari ana i te huarahi ki te ako i te reo Māori. Ko ngā rautaki papai mō te hopu reo e whakatairanga ana i te whakawhanaketanga reo (Royal Tangaere 2012). Ko te rere māhorahora o te reo Māori, ko te whai pūtaketanga anō hoki o te whakamahinga, e whakapakari ana i te āheinga reo.

A group of people singing, with four children singing along in the foreground.

 

He pēhea rawa ngā tamariki e whakawhanake ana i tō rātou mōhiotanga ki te ao māoriori me te ao tūturu?

Ko ngā hononga o ngā tamariki ki te ao māoriori, ki āna taonga, me ngā tāngata, ka whai pānga ki tēnā e ākona ana e rātou, ā, ki te āhua anō hoki o tā rātou ako. E mea ana hoki pea tēnei, ki te tau ngā māramatanga o te tamaiti ki ōna hononga ki te taiao,  te ao tukupū, ki tōna wāhi noho tonu, me ngā tāngata, ka mārama haere anō hoki ia ki tōna tūnga, me tōna whai wāhi tonu ki te ao whānui (Mihipeka, 1998).

Ko ngā wheako ako o te kounga kairangi e whakatairanga ana i te tūhura i te ao Māori me te ao whānui. Ka whakarato tētahi hōtaka akoranga whakaongaonga i te kipakipa me ngā wero. Ka hāpaitia ngā akoranga nā te pai o te whakatakotoranga, te ātaahua, me te wāteatea o te wāhi, tae atu anō hoki ki te maha o ngā rauemi o roto.

A young child with a red hood touches a tree.

 

He pēhea rawa te whānau e whakamahi i te aromātai me te mahi whakamahere hei āta whakarite i tā rātou whakarato i ngā akoranga o te kounga kairangi?

Ka whai hua te whakamahinga o te whānau i te whakamahere me te aromātai hei whakahāngai i ā rātou mahi ki te whakarato i ngā akoranga o te kounga kairangi. I kitea ki ngā aromātai a Te Tari Arotake Mātauranga, ko te kaha o te ahurea aromātai mā ngā tukanga me ngā whakaritenga e pā ana ki te aromātai o roto, ka pou here i te whai huatanga o ngā mahere, ā, ka hāpai anō hoki i te whānau ki te arotahi ki te whakapai ake anō, me te kawenga takohanga. E whai hua ana te aromātai o roto ki te whakamōhio i te whānau, ā, e whai pānga ana anō hoki ki ā rātou mahi ki te whakarite i ngā whakataunga. Nā tēnei, ka rumakina ngā tamariki ki tētahi taiao e ahu mai ana i te whakaaro nui ki tā rātou eke angitu.

A smiling family gathers around a small child and a birthday cake with more small children sat at tables in the background.

 

Te Mana Taurite me te Hiranga

E arotahi ana Te Tari Arotake Mātauranga ki te mana taurite me te hiranga i roto i te mātauranga o ngā tamariki katoa. Ko te whakapai ake i ngā putanga ki ngā tamariki Māori tētahi tino kaupapa matua i te rāngai mātauranga.

Ko tā te pūrongo nei a Te Tari Arotake Mātauranga, he āta whakatakoto i ngā whakaritenga e whai hua ana ki ngā kōhanga reo, inarā, ko te tautoko e tika ana kia tupu, kia puāwai hoki ngā tamariki mā te kounga o te huarahi rumaki reo Māori. Ko te whāinga, he tāutu i tēnā e whai hua ana, me te whai pānga anō hoki o tēnei ki ngā wawata o te whānau mō te mana taurite me te hiranga. E takune ana ki te whakatinana haere me te whakaatu i te whakamanatanga o te tirohanga Māori, me ngā hononga, te whaitake, me te whakahirahiratanga o te reo Māori,  o ngā tikanga Māori, o te ao Māori, me te mātauranga Māori.

 

He aha mātou i kawe ai i tēnei aromātai?

He hononga ngaio, he hononga whakaute anō hoki ki waenga i te Poari Matua o Ngā Kōhanga Reo me Te Tari Arotake Mātauranga, ā, e noho pūmau tahi ana hoki ki te mana taurite me te hiranga. E whakaae ngātahi ana, he hua anō kei roto i te whakapuakitanga ngātahi o ō rātou mōhiotanga, me te mahi ngātahi anō hoki ki te aromātai me te tuhi i ngā tūāhuatanga o te whakaritenga tino pai rawa atu i ngā kōhanga reo. Ko tētahi āhuatanga e noho matua ana ki ngā kōhanga reo, ko te ako tonu me te whakawhanake tonu i ngā mātātahi mātau, kia wahapū, kia rangatira hoki rātou i roto i te reo me ngā tikanga Māori, ā, kia Māori hoki te tū i tēnei ao.

Ko te hiringa mō tēnei aromātai, ko te:

  • mārama me te tautuhi i ngā āhuatanga, ngā huānga, me ngā whakaritenga e whai pānga ana ki te kounga o ngā putanga i ngā kōhanga reo
  • whakawhanake me te whakamahine i Ngā Tohu Aromātai a Te Tari Arotake Mātauranga i ngā Kōhanga Reo, me te huarahi aromātai mō te kōhanga reo
  • hāpai i ngā kōhanga reo ki te whakatairanga i ā rātou whakaritenga, me te whakatutuki i ngā putanga e hiahiatia ana e rātou mō ā rātou tamariki
  • āwhina i ngā kōhanga reo me te Poari Matua o Ngā Kōhanga Reo i roto i ō rātou whāinga ki te whakatairanga tonu
  • whakahou ake i tō tātou mōhiotanga me tō tātou māramatanga ki ngā whakaritenga mātauranga e whai hua ana mā te tirohanga Māori
  • whakaaweawe i ngā whakataunga kaupapa here a te Tāhuhu o te Mātauranga me te Poari Matua o Ngā Kōhanga Reo.

Ko tētahi āhuatanga whakamiramira, e tohu ana te tau 2017 i te ekenga o te kaupapa o te kōhanga reo ki te 35 o ngā tau, mai i tōna tīmatanga, ā, ko te aromātai nei te pūrongo ā-motu tuatahi o ngā whakaritenga papai i roto i tēnei wā. Waihoki, nā te whakarewatanga o Te Whāriki a Te Kōhanga Reo i te marama o Paenga-whāwhā o 2017, tērā pea, ka whai hua anō hoki tēnei aromātai hei hāpai i tōna whakatinanatanga.

 

He whakamāramatanga o Te Kōhanga Reo

Ko te kōhanga reo tētahi huarahi mātauranga kōhungahunga mā te rumaki tonu ki te reo Māori, ki ngā tikanga Māori, me ngā uaratanga Māori. Ko te tirohanga matua, ko te whakarauora i te reo Māori me te tū Māori mai o ngā whakatupuranga kei te haere mai.

E whai wāhi nui ana ngā kōhanga reo ki te whakapakari i ngā tūāpapa ako o ngā tamariki, kia whanake ai rātou ki te kōrero i te reo Māori, ā, kia tūmāia anō hoki rātou hei ākonga. Ka kitea ki ngā rangahau, ko ngā tamariki e whai wāhi atu ai ki te mātauranga e whakaaweawetia ana ki te ao Māori (arā, ki te ahurea, te tuakiri, me te reo Māori), he kaha kē atu te pupū ake o tā rātou whai hua i roto i te ako tūroa.

Ko te kōhanga reo te whakatinanatanga o tētahi wāhi atawhai, wāhi āhuru hoki e whāngaihia ana, e poipoia ana hoki ngā kōhungahunga e ō rātou whānau, tō rātou ahurea, me tō rātou reo.3 Ko te katoa o te whānau – mai i ngā kaumātua ki ngā tamariki – e whai wāhi matua ana ki te kōhanga reo. Ko ngā kaumātua ngā puna mātauranga o te iwi, ā, ka whai wāhi mātātoa ngā mātua me ngā kaiako ki te taha o ngā tamariki, i a rātou e orotau haere ana i te reo Māori me ngā tikanga Māori, mā te whāngai ā-whakatupuranga nei i ngā mātauranga.

The feathers that line the nest symbolise the kaumātua or elders who provide that warmth, security and knowledge to the children and their whānau. (Royal Tangaere, 2012:65)

Te tīmatanga, te hanganga, me Te Korowai

Nō te tau 1981 te kaupapa o te kōhanga reo i tīmata ai i raro i te kōkiritanga a te Tari o Ngā Take Māori e kīia nei, ko ‘Tū Tangata’, ā, i ahu mai i ngā tūmanako o ngā kaumātua o taua wā ki te whakarauora i te reo Māori, me te taupare i tōna tāmate haere.

Ko te Poari Matua o Ngā Kōhanga Reo tētahi Whakahaere Āwhina Tangata, ā, kei raro ia kōhanga reo i te maru o te poari. Ko te Poari Matua o Ngā Kōhanga Reo te kaitiaki o te kaupapa o te kōhanga reo. Ka mutu, ka oati ngā whānau o ngā kōhanga reo katoa i tō rātou noho pūmau ki te kaupapa o te kōhanga reo, ā, ka ū ki ngā mātāpono ārahi o Te Korowai, mā ā rātou tūtohinga ki te Poari Matua o Ngā Kōhanga Reo.

E whakarite ana Te Korowai i ngā aratohu e hāpai ana i te māramatanga o ngā whānau ki te pūtake o te kōhanga reo. Ka whakatūngia te kaupapa o te kōhanga reo ki ngā pou e whā i Te Korowai. Ko aua pou e whā, ko:

  • te reo Māori me ngā tikanga Māori
  • te whakatau, te whakahaere, me te kawe a te whānau i te kōhanga reo
  • ngā kawenga takohanga
  • te oranga me te waiora o ngā tamariki me ngā whānau.

 

Te aromātai me ngā arotake o-waho ā Te Tari Arotake Mātauranga i ngā Kōhanga Reo

Nā āna aromātai me āna arotake o-waho ki ia kōhanga reo puta noa i Aotearoa, he whakaaturanga motuhake tā Te Tari Arotake Mātauranga ki te āhua o ngā mahi i tēnei wāhanga o te huarahi mātauranga rumaki reo Māori. Inarā, e whakarato ana ngā pūrongo aromātai a Te Tari Arotake Mātauranga i ngā mōhiohio ki ngā whānau o ngā kōhanga reo, ki te whakanui i ā rātou mahi angitu; ā, i ngā wā e tika ana, ki te whakatutuki anō hoki i ngā āhuatanga hei whakapai ake.

 

I pēhea tā mātou waihanga i te aromātai nei?

 

I tāutu mātou i te tīpako aromātai

Tekau mā tahi ngā kōhanga reo kei roto i te tīpako, ā, koia rā ngā kōhanga reo i riro kia whā ngā tau i mua i te arotake anō a Te Tari Arotake Mātauranga. Ko te āhua o te wā i mua i te hoki anō a Te Tari Arotake Mātauranga ki te arotake, e tohu ana i te āhua o ngā mahi ki te kōhanga reo. Hei tauira, e tohu ana te hoki atu a Te Tari Arotake Mātauranga i roto i te tau kotahi, tērā anō he mahi, he tautoko hoki hei whakatutuki wawetia. Waihoki, mehemea e whā tau kē te wā i mua i te hoki atu, e tohu ana taua roanga i te tino pakari o ngā āhuatanga mahi ki te kōhanga reo, me te kaha ki te arotahi ki ngā painga, ki te kōkiri hoki i ngā mahi. I te 31 o Here-turi-kōkā 2016, i tohua ki ngā kōnae a Te Tari Arotake Mātauranga, e 454 ngā kōhanga reo katoa, ā, ko te nuinga e mau ana i te wā hoki o ngā tau e toru. Kua whakarāpopotongia ngā wā hoki o ngā kōhanga reo katoa ki te Hoahoa 4 e whai ake nei.

Hoahoa 4: Te Wā ka Hoki atu Te Tari Arotake Mātauranga ki te arotake anō i ngā kōhanga reo

A chart of total Kōhanga Reo and return times as at 31 August 2016.

There are 454 total. There are 20 One Year Returns, 30 Two Year Returns, 393 Three Year Returns, and 11 Four Year Returns. These are shown in circles with sizes dependent on the number of schools represented

 

I whai whakaaro mātou ki t e āhua o ā rātou aromātai o mua

I kitea ki ngā kōhanga reo katoa o te tīpako tō rātou noho pūmau ki te kounga o ngā whakaratonga mō ngā tamariki, ngā whānau, me ō rātou hapori, i roto i te roanga o ngā tau. Ka kitea tā rātou arotahi ki anamata, tō rātou noho pūmau ki te kaupapa o te kōhanga reo, tō rātou manawanui ki te whakapai tonu i ngā wā katoa, me te pakari anō hoki o tō rātou āheinga ngaio me ngā whakaritenga ngaio. Ko te whakatōpūtanga o ā rātou kōrero, ā rātou tirohanga, me ō rātou whakaaro te tūāpapa o tēnei aromātai. Ko tētahi atu āhuatanga, kei ngā kōhanga reo katoa o te tīpako tētahi kaiako – ētahi kaiako rānei – e mau ana i Te Tohu Whakapakari, i tētahi tohu mātauranga rānei mō te mātauranga kōhungahunga.

 

I waihangatia te aronga o tā mātou aromātai

Ka waihanga ngātahitia ngā arotake a Te Tari Arotake Mātauranga e mātou ko ngā whānau, kia riro i ia kōhanga reo tētahi aromātai o-waho e hāngai pū ana ki tā rātou tirohanga, ō rātou wawata, me ā rātou whakatutukitanga – arā, e hāngai pū ana ki taua kōhanga reo tonu. Ka whakawhanake Te Tari Arotake Mātauranga, te whānau, ngā kaiako, me ngā kaiāwhina i te pātai aromātai ka ārahi i tā rātou arotake.

Heoi, mō tēnei pūrongo ā-motu, nā Te Tari Arotake Mātauranga i whakatakoto ngā pātai aromātai hei tātari i tēnā e whai hua ana ki ngā kōhanga reo i riro kia whā ngā tau i mua i te arotake anō.

Ko ngā pātai aromātai matua a Te Tari Arotake Mātauranga mō tēnei pūrongo, e rapu ana i ngā whakautu ki ngā pātai e whai ake nei, arā:

  • He pēhea rawa te poipoi i ngā tamariki, kia pakari ai tō rātou aronga toi whenuatanga, ā, kia harikoa, kia whakaute, kia tūmāia, kia pākiki hoki rātou hei ākonga, ā, kia kaha anō hoki tā rātou whakawhitiwhiti whakaaro?
  • He pēhea rawa te whānau e whai pānga pai ana ki ngā whakahaeretanga o te kōhanga reo?

Kua waihangatia e Te Tari Arotake Mātauranga āna pātai aromātai me te aronga whakatewhatewha, kia hāngai ai ki Te Whāriki a Te Kōhanga Reo4 me te tuhinga e kīia ana, ko ngā Evaluation Indicators for Te Kōhanga Reo – Ngā Taumata Whakahirahira, Ngā Āhuatanga5 me Te Korowai. E ahu mai ana te aronga whakatewhatewha i te tūāpapa ako, ā, e whakaatuhia ana ki te Hoahoa 5. E whai whakaaro ana tēnei ki te whanonga ka kitea ki ngā tamariki, ā, i whakamahi i ngā huarahi pakirehua i tāutuhia ai hei tātari i ngā whakaritenga, ngā tukanga, ngā mahi, me ngā whakaaro e whakamahia ana e ngā whānau o ngā kōhanga reo. Ka whakaarohia hoki ko te whai pānga nui o ngā whānau o ngā kōhanga reo, me tā rātou āheinga whakahaere, ā rātou whakaritenga, me te whakamahinga o te whakamahere me te aromātai hei āta whakarite i te whakaratonga o ngā akoranga o te kounga kairangi.

 

Hoahoa 5: Te Aronga Whakatewhatewha a Te Tari Arotake Mātauranga

Te Tūāpapa Ako

Te Aronga Whakatewhatewha

Ngā Huarahi Pakirehua

Mana Atua

He pēhea rawa te tautoko i ngā tamariki ki te whakawhanake i ō rātou mōhiotanga ki ngā tikanga tuku iho, ngā whakapono, me ngā uaratanga Māori? He aha ngā tūmomo mahi a ngā tamariki e tohu ana i ō rātou mōhiotanga, ō rātou pūkenga, ō rātou waiaro, ō rātou maiohatanga, me ō rātou āheinga?


He pēhea rawa te kōhanga reo, ngā kaiako, ngā kaiāwhina, me te whānau e whai wāhi ana ki ngā mōhiotanga o ngā tamariki ki ngā tikanga tuku iho, ngā whakapono, me ngā uaratanga Māori? He aha ā rātou mahi ki te whakatairanga i ngā wheako akoranga o ngā tamariki i roto i tēnei o ngā tūāhuatanga?

Mana Whenua

He pēhea rawa te whakaatu a ngā tamariki i ō rātou whai hononga, ō rātou aronga toi whenuatanga, ō rātou mōhiotanga ki te taiao, me tō rātou tiaki i te taiao? He aha ngā mahi ā ngā tamariki e whakatinana ana i ō rātou hononga, ō rātou aronga toi whenuatanga, ō rātou noho mōhio ki te taiao, me tō rātou tiaki i te taiao       


He pēhea rawa te kōhanga reo, ngā kaiako, ngā kaiāwhina, me te whānau e hāpai ana i ngā tamariki ki te tūhono, te whai aronga toi whenuatanga, ā, ki te noho mōhio ki te taiao, me te tiaki anō hoki i te taiao? He aha ā rātou mahi ki te whakawhanake i ngā wheako akoranga o ngā tamariki i roto i tēnei o ngā tūāhuatanga?

 

Mana Tangata

He pēhea rawa te whakawhanake o ngā tamariki i te whakaaro nui me te whakaute mō rātou anō, mō ō rātou whānau, me ō rātou hapū, ō rātou iwi, me ētahi atu tāngata? He aha ngā mahi ā ngā tamariki e whakaatu ana i tō rātou whakaaro nui me tō rātou whakaute mō rātou anō, ā, mō ētahi atu hoki?


He pēhea rawa te kōhanga reo, ngā kaiako, ngā kaiāwhina me te whānau e hāpai ana i ngā tamariki ki te whakaute i a rātou anō, ā, i ētahi atu hoki? He aha ā rātou mahi ki te whakawhanake i te whakaaro nui me te whakaute o ngā tamariki mō rātou anō, ā, mō ētahi atu hoki?

Mana Reo

He pēhea rawa ngā tamariki e tūhura ana, e whakapuaki ana hoki i te reo Māori? He aha ngā mahi a ngā tamariki e whakaatu ana i tā rātou whakahura me tā rātou whakapuaki i te reo Māori?


He pēhea rawa te kōhanga reo, ngā kaiako, ngā kaiāwhina, me te whānau e whai wāhi atu ki te tūhura me te whakapuakitanga o ngā tamariki i te reo Māori? He aha ā rātou mahi ki te akiaki i ngā wheako reo Māori o ngā tamariki?

 

Mana Aotūroa

He pēhea rawa ngā tamariki e whakawhanake i tō rātou mōhiotanga ki te ao māoriori me te ao tūturu? He aha ngā mahi ā ngā tamariki e whakaatu ana i tō rātou mōhiotanga ki te ao māoriori me te ao tūturu?             

 


He pēhea rawa te kōhanga reo, ngā kaiako, ngā kaiāwhina, me te whānau e whakawhanake i te mōhiotanga o ngā tamariki ki te ao māoriori me te ao tūturu? He aha ā rātou mahi ki te poipoi i ngā mōhiotanga me ngā wheako akoranga o ngā tamariki i roto i tēnei o ngā tūāhuatanga?

 

Te Whakahaere A Te Whānau

Te Aronga Whakatewhatewha

Ngā Huarahi Pakirehua

Te Aromātai Me Te Whakamahere

He pēhea rawa te whakamahinga o te whānau i ngā mahi whakamahere me te aromātai ki te hāpai i te ratonga o ngā akoranga o te kounga kairangi? He aha ā rātou mahi ki te āta whakarite i te whakatutukitanga o ngā mahi whakamahere, aromātai hoki e whai hua ana?

 

How well do kōhanga reo, kaiako, kaiāwhina and whānau contribute to planning and evaluation?

He pēhea rawa te kōhanga reo, ngā kaiako, ngā kaiāwhina, me te whānau e whai wāhi ana ki ngā mahere me te aromātai? He aha ngā tūranga, ngā kawenga hoki o te whānau, ngā kaumātua, ngā kaiako, me ngā kaiāwhina, i a rātou e whakamahere ana, e aromātai ana hoki?

Ka pēhea nei te ngākau nuitanga o te whānau, e hāpai i a rātou ki te whakatutuki i ngā putanga kounga mō ā rātou tamariki?

 

Ngā Whakaaturanga a Te Tari Arotake Mātauranga

Kei te pātai aromātai whānui a Te Tari Arotake Mātauranga te aronga o ngā whakaaturanga nei. E whakaatuhia ana, e pūrongotia ana hoki ngā whakautu ki Ngā Taumata Whakahirahira o Te Whāriki, ā, e aro nui ana ki ngā tino painga mō te ākonga, me te pai o te whai wāhi mai o te whānau.

‘He pēhea rawa te poipoi i ngā tamariki, kia pakari ai tō rātou aronga toi whenuatanga, ā, kia harikoa, kia whakaute, kia tūmāia, kia pākiki hoki rātou hei ākonga, ā, kia kaha anō hoki tā rātou whakawhitiwhiti whakaaro?’

 

Mana Atua

 

I kitea e Te Tari Arotake Mātauranga: E whakawhanake ana ngā tamariki hei ākonga tūmāia e mōhio ana, e noho mārama ana hoki ki ngā whakapono Māori me ngā uaratanga Māori.

E whakaatu ana ngā kitenga a Te Tari Arotake Mātauranga, ko ngā taonga tuku iho, ngā whakapono, ngā uaratanga, me ngā tikanga Māori e whakaaweawe ana, e hāpai ana hoki i te ako a ngā tamariki, me ō rātou whakawhanaketanga, ō rātou waiora hoki. Ka whakapuaki ngā kaumātua i ō rātou mōhiotanga e pā ana ki ngā atua Māori ki te whānau o te kōhanga reo. Ka kōrerohia e ngā whānau me ngā kaiako mō tā rātou toro atu ki tō rātou puna mātauranga e pā ana ki ngā atua Māori, hei whakatinana haere i ā rātou mahi. E ai ki a rātou, ka whai pānga tēnei ki te kiko o ngā whakaakoranga e whakapuakihia ana i ngā tūmomo wā, ā, ka whai wāhi anō hoki ki tēnā e whakamanahia ana e rātou hei mātauranga Māori. I kitea e Te Tari Arotake Mātauranga ngā tini tauira o taua āhuatanga, pērā i ngā karakia ki te whakarite me te whakatau i ngā tamariki i te tīmatanga o ā rātou akoranga, i mua i tā rātou kai me tā rātou whakatā, ā, i mua hoki i tā rātou wehenga atu i te kōhanga reo i te mutunga o te rā, i ngā haerenga rānei. I kōrero hoki ngā whānau mō te hiranga o ngā taunekeneke manaaki me ngā hononga aroha. Ka whakaaweawe hoki ēnei i te whānuitanga o ngā tūmomo painga mō ngā ākonga i tāutuhia ai hei āhuatanga tonu o te Mana Atua.

A child leans against a wooden carving with paua inlays.

Ko te ako i te whakapapa me ngā huānga māoriori, tūturu, wairua hoki e hāpai ana i ngā tamariki o ngā kōhanga reo ki te noho mārama ki ō rātou hononga, me te whakawhanake i te manawa whakahī, te kiritau, me te mana āhua ake. E ai ki ngā whānau o ngā kōhanga reo, nā te āhua o tēnei huarahi ako, ka ako ā rātou tamariki ki te tū aumangea me te tūmāia. Ka kitea ki ngā aromātai a Te Tari Arotake Mātauranga, he maha ngā āhuatanga e whai pānga ana ki tēnei whakatutukitanga. I

te wā ka whakarato ngā whānau i ngā mōhiohio e pā ana ki ō rātou hapū, ō rātou iwi, ō rātou tūpuna, te takiwā me ngā pou whenua matua, ka tuituia, ka whakawhanakehia aua āhuatanga ki tētahi hōtaka akoranga i āta waihangatia ai. Nā tēnā, ka whai huarahi anō hoki ngā kaiako me ngā kaiāwhina ki te waihanga i ngā wheako akoranga tūturu e hono ana anō hoki ki ngā atua Māori. Ka whakapuakihia e ngā kaiako ngā kupu me ngā tauira reo e hāngai pū ana ki ngā kaupapa, kia waia ai ngā tamariki ki te whakahāngaitanga o te reo hou, kia mārama ai hoki rātou ki te āhua o te whakamahinga, me ana tikanga. Ka hāpai rātou i ngā tamariki ki te whakapuaki i tēnā e ākona ana e rātou, ā, i ō rātou kare a-roto hoki. Ka kitea ngā kaumātua e whakapuaki ana i ngā kōrero tuku iho e pā ana ki ngā whakapapa me te takiwā. Ka kōrero rātou ki Te Tari Arotake Mātauranga mō te whai pānga nui o tō rātou noho ki te taha o ngā tamariki me ngā mokopuna, me te āwhina i a rātou ki te noho mārama ki tō rātou tuakiri,  me ō rātou hononga ki te wā o mua, ā, ki tēnei wā tonu. Hei āhuatanga hoki o te ako i ngā hononga ā-tangata, ā-wairua, ka whakahura anō hoki ngā tamariki me pēhea te manaaki   me te whakaute i tāngata kē atu me ngā taonga. E mōhio ana ngā kaiāwhina, he mea nui te tautoko i ngā tamariki i a rātou e ako ana i ngā atua Māori, me te whai pānga anō hoki o tēnei ki tā rātou kōkiri ake i ā rātou mahi. He pakari ngā tamariki tuākana ki te kōrero mō rātou anō, mō ō rātou whānau, me tō rātou tuakiri. Ka kitea hoki te manaakitanga ki waenganui i a rātou, tētahi ki tētahi. Ka kitea ki ngā tamariki tō rātou whakamana i a rātou anō, me tō rātou māramatanga anō hoki ki ō rātou tūhonohonotanga.

He aronga pū ki ngā whakapono me ngā uaratanga Māori e pou herea ana te whakarato i tētahi taiao atawhai e poipoi ana i ngā tamariki. E akiaki ana te kaupapa o te kōhanga reo i te whai o ngā whānau i te oranga tangata mā ngā uaratanga me ngā tikanga Māori. Ka āta tautuhi ngā whānau, ngā kaiako, me ngā kaiāwhina i te whakahirahiratanga o tō rātou tirohanga torowhānui e āta whakanui ai i te noho matua o te waiora ā-wairua, ā-tinana, ā-whatumanawa, ā-hinengaro hoki ki te ārahi i te ako me te whakawhanaketanga o ngā tamariki. Koia nei te aronga e whakahāngai ana i ngā mahi a ngā kaiako me ngā kaiāwhina, i a rātou e whakamahere ana i ā rātou hōtaka akoranga e arahina ai ki ngā āhuatanga, ngā whakapono, me ngā uaratanga Māori. I kitea ngā kaiako e whakarato ana i ngā tūmomo wheako akoranga e whakawātea ana i ngā tamariki ki te whakapuaki i ō rātou whakaaro. Ka whakanui ngā kaiako i ngā tamariki, ā, ka akiaki i a rātou ki te whai wāhi atu me te noho ngākau nui ki ngā akoranga ki te taha o ō rātou hoa, ā, ki roto hoki i ētahi rōpū. Ka whakamāramahia ngā tamariki e ngā whānau hei taonga. E ai ki a rātou, ka ako rātou ki te taha o ngā tamariki, ā, ka tuku anō hoki i te aroha me te atawhai. E tohu ana tēnei i te hononga pū o te whānau ki te tamaiti me āna akoranga. Ka kitea ki ngā tamariki tō rātou mārie, tō rātou harikoa, me tō rātou mauritau ki te taunekeneke ki ētahi atu.

He nui ngā tūmanako mō te whakaratonga o ngā wāhi akoranga ka puāwai i te hāpai me te aroha. E mōhio ana ngā whānau he mea nui te whakarato i tētahi taiao ka noho rerehua ki ngā tamariki katoa. I kōrero ngā kaiako mō te whai wāhi nui o ngā mahi ki te whakatakoto I ngā whai wāhitanga mō ngā tamariki ki te whakatinana i ngā taonga tuku iho me ngā tikanga, i a rātou e ako ana i a rātou anō, ā, i ētahi atu hoki. Ka hāngai hoki aua wheako akoranga ki ngā tākaro o roto, o waho hoki kia ako ai ngā tamariki me pēhea te taunekeneke ki waenga i a rātou anō, ā, ki te taiao hoki. I kōrero hoki ngā kaiako mō te āhua o te noho pūmau o te reo Māori, te ao Māori, ngā tikanga Māori me te mātauranga Māori ki ā rātou mahi katoa ki te taha o ngā tamariki. Ka whakamahere ngā kaiako i ngā kaupapa me ngā ariā e whakaaweawe ana i te hōtaka akoranga, pērā i te ako i ngā kaupeka o te tau me te whai pānga o aua wā ki te ao e noho nei tātou. Ka arotahi ā rātou mahere ki te hāpai i te whānuitanga o ngā tūmomo matea ako o ngā tamariki. Ka whakarato rātou i ngā taumahi e whai pānga matua ana, ā, ka tautoko hoki i ia tamaiti i ngā wā e tika ana. He ātaahua, he hāneanea, he mā, he pai hoki te whakatakotoranga o ngā wāhi katoa o ngā kōhanga reo. He manawa whakahī tō ngā whānau mō ō rātou kōhanga reo me ngā taiao whānui, me ngā āhuatanga e whakaratohia ana e rātou mō ā rātou tamariki, ā, mō ētahi atu hoki. Ka kōrero ngā tamariki mō te āhua o tō rātou rongo i te haumaru, te hāneanea, me te harikoa.

 

Mana Whenua

 

I kitea e Te Tari Arotake Mātauranga: He pakari te aronga toi whenuatanga o ngā tamariki, tō rātou noho mōhio ki te taiao, me tō rātou tiaki i te taiao.

I kitea ki ngā whakaaturanga a Te Tari Arotake Mātauranga, i te wā ka ako ngā tamariki i ngā taonga tuku iho, i ngā kawa, i ō rātou marae, me ngā kōrero e pā ana ki ō rātou hononga ki te whenua, ka whakawhanake rātou i te aronga toi whenuatanga pakari. He mātātoa te whai wāhi a ngā whānau o ngā kōhanga reo i ō rātou mōhiotanga ki te hōtaka akoranga, kia āhei ai ā rātou tamariki ki te ako me te āta whakapuaki whakaaro mō rātou anō. I kitea e Te Tari Arotake Mātauranga, ko ngā hōtaka e hāngai ana ki te mana whenua e whakarato ana anō hoki i te whānuitanga o ngā wheako ahurea whakahihiri mō ngā tamariki. Nā runga i taua āhuatanga, i kitea e Te Tari Arotake Mātauranga, ka hāpaitia te ako a ngā tamariki i te mana whenua me ō rātou tūranga.

A child with a red hood leans over sprouting radishes in a garden.

Ko te taiao ake, te whenua, te whānau, ngā hapū, me te iwi ka whakamahine, ka whakaaweawe anō hoki i te whānuitanga me te hōhonutanga o ngā wheako akoranga o ngā tamariki. I kite Te Tari Arotake Mātauranga i roto i te tīpako rangahau, ka whakapuaki ngā kaumātua me ngā whānau i ō rātou mōhiotanga e pā ana ki te mana whenua, ā, ka mahi ngātahi ki te taha o ngā kaiako me ngā kaiāwhina ki te whakaatu i tōna whakahirahiratanga, i ōna whai painga anō hoki ki ngā tamariki.  Ka whakamāramahia e ngā kaumātua ngā wāhi e karapoti ana i ngā kōhanga reo, ā, ka whakapuakihia ngā kōrero tuku iho e pā ana ki ngā whenua. I whakamahia aua mōhiohio hei hāpai i te waihanga o ngā tūmomo wheako akoranga whānui e whai pānga nui ana. I kōrerohia e ngā whānau tō rātou wawata ki te whakapakari i te reo Māori hei painga mō ngā tamariki, ā, kia whai wāhi mātātoa ā rātou tamariki ā tōna wā ki ō rātou marae. E mōhio ana ngā kaiako ki ngā tamariki me ō rātou whānau, i te āhua o ō rātou noho, me ō rātou hapū, ō rātou iwi hoki. I tohua ki ngā mahere o te hōtaka akoranga, ka whakamahia te reo Māori me ngā tikanga Māori i ia kaupapa, kia hōhonu ake ai ngā māramatanga ki ngā wāhi o te iwi me ngā kōrero tuku iho. Ka whakaako ngā kaiako me ngā kaiāwhina i ngā tikanga, ngā karakia, me ngā mōteatea, ā, ka hāpai hoki i ngā tamariki ki te ako me te mārama haere i ngā whakamahinga me ngā pūtake o aua āhuatanga. I kitea ngā tamariki tuākana e whai wāhi matua ana ki ngā pōwhiri, me te tū i ngā wā e tika ana ki te harirū, te hongi, me te mōteatea. He pakari ngā tamariki ki te kōrero mō te whenua, ngā awa, ngā maunga, ngā hapū, me ngā iwi.

Ko te mōhio haere o ngā tamariki ki te taiao, mā te ako me te tākaro, e whakatūhonohono ana, ā, e whakaongaonga ana hoki i te tākare o ngā tamariki ki te ako. Ko te taiao māoriori me te taiao tūturu e whakarato ana i ngā wāhi ako papai. I kōrero ngā kaumātua mō te tūnga o te kaitiaki, me te whai pānga o te tikanga me ngā kawa ki te āhua o ngā mahi ki te tiaki I te taiao. I akiaki i ngā tamariki ki te whakatutuki haere i ngā tikanga me ngā kawa e mōhiotia ana e rātou, i a rātou e haereere ana i te kōhanga reo. Ka whakatakotohia, ka whāia hoki e ngā whānau me ngā kaiako ngā mahinga me ngā whakaritenga e hāpai ana i te haumaru o te ako me te tākaro o ngā tamariki. Ka kapo atu ngā kaiako i ngā whai wāhitanga katoa ki te whakamahi i te taiao o te kōhanga reo, kia waia ai, kia noho hāneanea ai hoki ngā tamariki i a rātou e whakatau ana i ā rātou tino whakaritenga mō tā rātou ako me tā rātou tākaro. I kōrero ngā tamariki mō te whānuitanga o ngā tūmomo wāhi ako, ā, ka kitea tō rātou mārama me tō rātou tiaki i tō rātou wāhi noho. Ka whakauru ngā kaiāwhina i ngā pēpi ki ngā kaupapa, ā, ka āta hāpai i te whakawhanaketanga o tō rātou ngākau nui ki te āta tūhura haere. E ai ki ngā whānau, e noho maioha ana rātou ki te ako a ā rātou tamariki i te whakahirahiratanga   me te mana o te taiao. I kitea ngā tamariki e manaaki ana i ētahi atu, ā, e noho whakaute ana ki ō rātou taiao māoriori, tūturu hoki. I kitea hoki e Te Tari Arotake Mātauranga ngā tamariki tuākana e tiaki ana i te wāhi whānui o ō rātou kōhanga reo. He pakari te taunekeneke o ngā tamariki ki te taiao, i a rātou e ako ana, e tākaro ana hoki.

E ākina ana ngā hononga papai i ngā tamariki e ako ana i ētahi atu taiao, ā, e whakawhanaunga ana ki tāngata kē atu, ki hapori kē atu. Ka whakarato ngā whānau me ngā kaiako i ngā wheako akoranga me ngā wheako tākaro e hāpai ana i ngā tamariki ki te tūhonohono ki ētahi atu tāngata me ētahi atu wāhi. Ka whakatauira ngā kaumātua i te ārahitanga, inarā, i a rātou e tautoko ana i ngā haerenga o ngā kōhanga reo ki ngā marae. Ka whakapuakihia e rātou ngā kōrero e pā ana ki ētahi atu tāngata me ētahi atu wāhi, ā, ka whakamārama i te whanaungatanga ki ngā tamariki. E ai ki ngā kaiako, he mea nui te whakatakoto haere i ngā whai wāhitanga mō ngā tamariki ki te ako i ngā tūmomo āhuatanga rerekē, me ērā anō e rite ana. Ka whakamahere rātou i ngā haerenga ki ngā marae kia whai wāhi atu ngā tamariki ki ngā pōwhiri, ā, kia ako anō hoki rātou i ō rātou hononga ki te rohe. Ko ētahi atu haerenga i te hapori e hāpai ana i ngā tamariki kia kite i te ao ki tua atu i te kōhanga reo. Ka akiaki ngā kaiāwhina i ngā pēpi me ngā tamariki ki te taunekeneke ki ētahi atu i aua haerenga. Ka hāpai ngā kaiako i ngā tamariki ki te tū hei kaiārahi, me te kawe atu i ngā tūmomo mahi haepapa i ētahi wā, mā te whai wāhi atu ki ngā kawa, ngā mahinga, me ngā taumahi. Ka kōrero ngā tamariki mō te āhua o tā rātou tūtaki haere ki ētahi atu tāngata, me te āhua anō hoki o ngā taunekeneke.

 

Mana Tangata

 

I kitea e Te Tari Arotake Mātauranga: Ka whakamana, ka whakaute hoki ngā tamariki i a rātou anō, me ō rātou whānau, ō rātou hapū, ō rātou iwi, ā, i ētahi atu tāngata hoki.
Two teachers and a group of 10 children do exercises outdoors on the grass.

I tohua ki ngā whakaaturanga a Te Tari Arotake Mātauranga, i te wā ka ako ngā tamariki i ngā āhuatanga e pā ana ki a rātou anō, ā, ki ō rātou hononga anō hoki ki tāngata kē atu, ka kaha kē atu tō rātou whakamana, tō rātou whakaute anō hoki i rātou anō, ā, ka kitea tō rātou aronga toi whenuatanga me tā rātou whai pūtaketanga. I tohua hoki aua whakaaturanga, ko ngā hōtaka akoranga e pā ana ki te mana tangata, e whakarato ana anō hoki i te whānuitanga o ngā tūmomo wheako akoranga whakahihiri mō ngā tamariki. Tāpiri atu ki tēnei, i kitea hoki ki ngā whakaaturanga nei, ko ngā mōhiotanga o te whānau, ngā mōhiotanga anō hoki o te kōhanga reo.

Ko ngā wheako me ngā whai wāhitanga e whakamanatia ana, e aro nuitia ana hoki te tuakiri, ngā pūmanawa, me ngā matea o ia tamaiti, e hāpai ana hoki i te ngākau nui ki te ako me te tākaro. E ai ki ngā kaiako, e tika ana kia kitea, kia whakanuia, kia āta whakaritea hoki ngā mōhiotanga o ia tamaiti ki a ia anō, ki ōna tātai whakapapa, me tōna tūrangawaewae. Ka whakarato rātou i tētahi taiao e akiaki ana i ngā tamariki ki te whai i tō rātou mana āhua ake. I kitea e Te Tari Arotake Mātauranga ngā kaiako e hāpai ana i ngā tamariki tuākana, i a rātou e whakapuaki ana i ō rātou whakapapa ki te taha o ētahi atu, ā, ka hāpaitia anō hoki ngā tamariki tēina ki te whakapuaki kōrero mō ā rātou mahi ki te taha o ō rātou whānau. Ka awhi, ka manaaki hoki ngā kaiāwhina me ngā kaiako i ngā pēpi i aua wā, kia whai wāhi ai hoki rātou ki aua tūmomo akoranga. Kua whakamaheretia aua whai wāhitanga, ā, e tohu ana i te whakahirahiratanga me te mana o ia tamaiti, me ā rātou whai wāhi mai, ō rātou whakapuakitanga whakaaro hoki. Ka kōrero ngā whānau ki ngā kaiako mō ngā āhuatanga e ngākau nuitia ana e ā rātou tamariki, me ngā tūmomo āhuatanga anō hoki kāhore e tino ngākau nuitia ana. Ka whakamahia aua mōhiohio hei waihanga i ngā whiringa ako e whai pānga ana ki ngā matea me ngā pūmanawa o ia tamaiti. I kitea ngā tamariki e whakawhiti haere ana ki ngā tūmomo taumahi. I te tautokona ētahi o ngā tamariki e ngā kaiāwhina, kia tutuki i a rātou ngā mahi. Ko ngā tamariki e mau ana i ētahi atu matea ako anō, ka whakaratohia ki ngā whai wāhitanga ki te eke angitu. He tokomaha ngā whānau i kōrero mō te manawanui o ngā kaiako me ngā kaiāwhina ki ngā tamariki e mau ana i ngā matea tauwhāiti. I kitea te katoa o ngā pākeke e āta whakarite mātātoa ana i te whai wāhi mai o ngā tamariki katoa. Ka kitea ki ngā tamariki tō rātou mōhiotanga ki a rātou anō, me tō rātou ngākau nui anō hoki ki te ako me te tākaro.

A teacher helps two students wearing aprons to take fruits from bowls on a table

 

Mā te atawhai, mā te poipoi anō hoki o tētahi taiao akoranga e pou herea ana ki te whanaungatanga, ka pupū ake te aronga toi whenuatanga me te whai pūtaketanga anō hoki o ngā tamariki. I kōrero ngā kaumātua me ngā whānau mō te whai pānga nui o ā rātou whai wāhi atu ki te kōhanga reo. E mōhio ana rātou, nā tō rātou tae ā-tinana atu ki ngā kaupapa, puta noa i te rā, ka whai wā anō hoki ngā tamariki ki te tūhonohono ki a rātou, me te ako. I kōrerohia e ngā whānau tō rātou ngākau nui ki te whai wāhi atu ki te kōhanga reo mā te whānuitanga anō hoki o ngā tūmomo huarahi, tae atu anō hoki ki te hāpai i ngā kaiako i roto i te hōtaka akoranga. I kitea ngā kaiako e akiaki ana i ngā tamariki ki te āta taunekeneke ki waenga i a rātou anō, ā, ki ngā pākeke hoki mā ngā huarahi papai. Ka kitea ngā pākeke e whakatauira ana i ngā uaratanga o te aroha, te awhi, me te tautoko, mā ā rātou mahi atawhai e hāpai ana, e aroha ana i ngā tamariki. Nā tēnei tūāhuatanga, i kitea hoki e Te Tari Arotake Mātauranga ngā tamariki e tuku pērā ana i te atawhai me te aroha i ā rātou tākaro me ā rātou taunekeneke ki ētahi atu. I whakanuia, i whakakoia hoki ngā tamariki i aua taunekeneke papai. I kitea hoki ngā kaiako me ngā kaiāwhina e hāpai ana i ngā tamariki ki te whakaaro nui ki ētahi atu, me te noho pākiki i a rātou e ako ana me pēhea te whakahoahoa, me pēhea te whakawhanaunga. I kitea ngā tamariki tuākana e atawhai ana i ngā pēpi, me tō rātou ngākau nui ki te whakauru i ngā pēpi ki ā rātou tākaro. E whakatairanga ana aua whai wāhitanga i ngā hononga e whai pūtake ana, ā, ka whakatupu anō hoki i te whanaungatanga ki waenga i te tuakana me te teina. Ka whai kawenga, ka noho whakaute hoki ngā tamariki i a rātou e whai wāhi nui ana ki te whānau o te kōhanga reo.

Ko te whānuitanga o ngā tūmomo whai wāhitanga ako, whai wāhitanga tākaro anō hoki e hāpai ana i te whānuitanga o te waiora ā-tinana, ā-whatumanawa, ā-hinengaro hoki o ngā tamariki katoa. E poipoi ana ngā kōhanga reo i ngā tamariki o ngā reanga katoa, me ō rātou āheinga, ō rātou matea, me ō rātou ngākau nuitanga. I kōrero ngā whānau mō tō rātou ngākau nui ki te hāpai i ā rātou tamariki ki te whai i te oranga me te harikoa. E ai ki a rātou, ka noho ngākau nui ā rātou tamariki ki te ako. Ka whakawhanake ngā kaiako i ngā hōtaka akoranga e hāpai ana i ngā tamariki ki te kai i ngā kai hauora, te kori tinana i ia rā, te noho ngākau nui ki te ako, te noho haumaru, me te whai i te harikoa. I rangona ngā kaiako me ngā tamariki e kōrero ana mō te oranga kai i ā rātou e whakatō kai ana ki te māra. Ko ngā tuākana, ko ngā tēina hoki e tākare nui ana ki te tākaro ki te oneone, te whakatō i ngā kākano, me te kōrero mō te āhua o ā rātou mahi. I kōrero hoki ngā tamariki tuākana mō tā rātou kai i ētahi o ngā tūmomo hua ka whakatōngia e rātou, me ā rātou mahi i ētahi wā ki te hauhake i ngā kai. I kitea ētahi e taka kai ana, me te kōrero, te rongo hoki i ngā tūmomo hua rākau. I kite hoki Te Tari Arotake Mātauranga i ngā tamariki e ākina ana kia tākaro, kia omaoma, kia hikoi, kia ngaoki hoki, ā, kia whai wāhi nui ki ngā tūmomo kaupapa kori tinana me ngā kēmu o waho. E ai ki ngā kaiako, he mea nui te hāpai i ngā tamariki o ngā reanga katoa ki te whakawhanake i ō rātou pūkenga nekeneke whāiti, me ō rātou pūkenga nekeneke whānui. E hāpaitia ana te kōkiri a ngā tamariki tuākana i a rātou anō, me te kawe atu i tēnā e mahia ana e rātou. Ka kōrero hoki ngā kaiako mō te hua ki te whakatairanga ake i ngā akoranga me ngā tākaro e whai pūtake ana. I ngā tamariki e ako ana i ō rātou tuakiri, ka pakari haere anō hoki tō rātou maioha ki tō rātou tū hei tangata whenua. E whakatupu ana ngā tamarikii tō rātou tūmāia me tā rātou kawe atu i te ako.

Ko te pakari o ngā hononga me te ū pūmau tonu ki te mātauranga rumaki reo Māori, ka whai wāhi anō hoki ki ngā whakataunga a ngā whānau mō te huarahi mātauranga ka whāia e ā rātou tamariki. I kitea e Te Tari Arotake Mātauranga te tino māramatanga o ngā whānau, ngā kaumātua, me ngā kaiako o ngā kōhanga reo ki te tikanga o te rumaki reo Māori ki a rātou, ki ō rātou hapū, ā, ki ō rātou iwi hoki. E noho pūmau ana ki a rātou, ko ō rātou wawata ki te whakatakoto i tētahi taiao akoranga o te reo Māori, te ao Māori, ngā tikanga Māori me  te mātauranga Māori ka hāpai i te eke angitu o ngā tamariki ki tua atu i te kōhanga reo. I kōrero ētahi o ngā whānau mō ā rātou tamariki i puta kē ai i ngā kōhanga reo ki ngā kura, me te ngāwari tonu o tā rātou whakawhiti nā te riterite tonu. He tokomaha ngā whānau i kī, he tino whakatutukitanga te whakawhiti atu i te kōhanga reo mō ā rātou tamariki me ō rātou whānau. I kōrero ngā whānau me ngā kaiako mō ngā āhuatanga i hāpai ake ai i te āta whakawhiti atu i te kōhanga reo ki te kura. E ai ki a rātou, i te wā he pai, he pūmau hoki ngā tino hononga i āta whakaritea ai ki waenga i te kōhanga reo me te kura, ā, ki waenga hoki i ngā whānau, i ngā kaiako o te kōhanga reo, me ngā kaiako o te kura, he ngāwari tonu te whakawhitiwhiti. Ko te whakamana i te aronga toi whenuatanga, te waiora, te whai wāhi mai ki te ako, me te tuakiri o te ākonga hei āhuatanga tonu o te ahurea ako, ka whai wāhi anō hoki ki te whakawhitinga pai i te kōhanga reo ki ētahi atu tūmomo mātauranga rumaki reo Māori. I kitea hoki e Te Tari Arotake Mātauranga, ko te nuinga o ngā kōhanga reo i tēnei tīpako, ngā kōhanga reo i whakatūngia tuatahitia ai. I whakatūngia e ngā whānau e whai wāhi tonu ana ki te kōhanga reo, mai i taua wā. I kōrero hoki ngā whānau mō tā rātou tāutu i te hiahia ki te whakarite i tētahi kura rumaki reo Māori mō ā rātou tamariki whai muri i te kōhanga reo, ā, kua whakatutukihia e rātou. E ai hoki ki ngā whānau, he tokomaha o rātou i haere ai ki te kōhanga reo i a rātou e nohinohi ana, ā, ko ngā hononga ā-tangata i whakapūmau ai rātou i aua wā, i kawea tonutia puta noa i tō rātou noho ki te kura, ā, e mau tonu ana mō ake tonu atu. Ka tupu ngā tamariki mā te pai o ngā hononga ako e hāpai ana i a rātou.

 

Mana Reo

 

I kitea e Te Tari Arotake Mātauranga:  Ka tūhura ngā tamariki i te reo Māori, ā, ka piki haere tō rātou tūmāia me te tika o tō rātou reo.
Four children stand singing on a small stage while another child sits behind with a small stringed instrument

I tohua ki ngā whakaaturanga a Te Tari Arotake Mātauranga, ko ngā tamariki e whakamahi ana i te reo Māori ki te kāinga me te kōhanga reo, he ngākau titikaha hoki tō rātou ki te whakawhitiwhiti kōrero. Ko ngā whakawhitinga kōrero ki ngā kaumātua, ngā whānau, ngā kaiako, me ngā kaiāwhina i āta tohu ai i te whai wāhi nui o te noho pūmau mārika ki te reo Māori. E tōkeke ana ō rātou whakaaro, kia poipoi ngā kōhanga reo i te kounga kairangi o ngā whakaakoranga me ngā akoranga o te reo Māori. E ai hoki ki a rātou, i a rātou e kōrero anai te reo Māori i ngā wā katoa, e whakatairanga ana hoki i te kounga me te reo ā-iwi, kei te whakatata atu rātou ki te whakatutuki i ō rātou wawata. I kitea e Te Tari Arotake Mātauranga te whakatinanatanga o ngā rautaki papai e whakamahia ana hei whakatairanga i te reo me ngā akoranga.

Ko ngā rautaki hopu reo papai e whakatairanga ana i te whakawhanaketanga reo. He manawa whakahī tō ngā whānau i a rātou e whakamārama ana ki Te Tari Arotake Mātauranga i tō rātou whai whakaaro nui i ngā wā katoa ki te huarahi mātauranga o ā rātou tamariki me te kōrero i te reo Māori. I kōrero hoki rātou mō ngā mahi ki te whakawhanake i ngā pūkenga ki te whakawhitiwhiti kōrero. Ka arotahi rātou ki te whakarato i ngā tino tauira o te reo, ka akiaki anō hoki kia mārama te kōrero a ngā tamariki, ā, ka tūhura i te reo i a rātou e ako ana, e whakahura ana i āna kawenga kōrero. Ka akiaki rātou i ngā tamariki ki te kōrero i tēnā e mahia ana e rātou, me ngā pūtake o ā rātou mahi. Kei ngā kaiako te whānuitanga o ngā tūmomo rautaki ki te whakatairanga i te whakapuaki whakaaro, pērā i ngā whai wāhitanga i ia te wā mō ngā tamariki ki te waiata me te mahi haka, te kanikani rānei ki runga i te atamira, te whakatangi puoro, me te whakapuaki anō i ngā pūrākau. I kitea ngā kaiako e tohutohu ana mā ngā huarahi maha, e pātai ana i ngā pātai tuwhera hei whakatairanga i te whakamahinga   o te reo, ā, e whakapuaki ana hoki i ngā mōhiohio hei whakakipakipa i ngā tamariki. I ngā wā katoa, e whakapuaki ana rātou i ngā akoranga hou, ā, ka hokihoki anō ki ngā akoranga o mua. Ka whakamahere ngā kaiako i ngā mahinga me ngā taumahi o ia rā, kia āhei ai ngā tamariki ki te rongo, te whakawhanake, me te whakamahi anō hoki i te whānuitanga o ngā tūmomo pūkenga whakawhiti reo ā-tinana, ā-kōrero. I kitea ngā tamariki e aro mai ana, e aro nui ana hoki mā te whānuitanga o ngā tūmomo huarahi. Ka whakamahi ngā kaiako i ngā ahunga whakamua o te reo, hei tohu i ngā taumata reo o ia tamaiti, ā, ka whakamahi anō hoki i ēnei hei aroturuki i te ahu whakamua o ngā tamariki. Kei te mārama ngā tamariki, ā, e āhei ana rātou ki te whakawhitiwhiti whakaaro ki ētahi atu.

Ko te māhorahora, ko te whai pūtaketanga anō hoki o te whakamahinga i te reo Māori, e whakapakari ana i te āheinga reo. Kei te tōkeke ngā whakaaro o ngā whānau, ko te pai o tētahi taiao ako e whakatairanga ana i te ako i te reo me te eke angitu. I kōrero rātou mō te hua o te whakamātau i roto i te ako i te reo. He mātātoa tō rātou tautoko, tētahi i tētahi, i a rātou e ako ana i te whānuitanga ake o te reo ki te āhurutanga o tētahi wāhi ako reo. Ka whakamahere ngā kaiako i te whānuitanga o ngā tūmomo taumahi ako, wheako ako, rauemi hoki e akiaki ana i ngā tamariki ki te whakapuaki i ō rātou ake whakaaro, me te ako ki te taha o ētahi atu. Ko ngā waiata, ngā pūrākau, me te kori tinana e whakapūmau ana i te ako a ngā tamariki i te reo e pā ana ki te ao Māori, te ao tūturu, me te ao whānui. I kitea ngā kaiako e pānui ana hei wāhanga tonu o te hōtaka i ngā kōhanga reo, ā, nā tēnei ka pupū ake te ngākau nui o ngā tamariki ki ngā pukapuka. I whakapuaki ngā tamariki i tēnā e mōhiotia ana e rātou, i a rātou e tā pikitia ana hei whakahua i ngā kōrero, ā, e whakamahi ana hoki i ētahi tohu ki te tuhituhi me te pānui. I whakamahi ētahi o ngā tamariki tuākana i te reo e mōhiotia ana e rātou ki te tito me te waiata i ētahi waiata māmā. Ka whakawhānui te nuinga o ngā tamariki i ā rātou kupu kōrero, ā, ka whakapakari haere i tō rātou māramatanga ki te reo, i a rātou e waiata ana i ngā wai me ngā hīmene, ā, e taki ana hoki i ngā karakia me ngā mihi. He maha ngā wā ka tāwhai, ka kohe hoki ngā tamariki tēina me ngā pēpi, ā, ka tohutohu hoki mā ō rātou ringa i a rātou e taunekeneke ana ki ngā kaiako, hei whakaatu i tō rātou mārama, tā rātou ako hoki, ā, hei āhuatanga tonu o te puāwai māoriori mai o tō rātou reo. I kitea ngā tamariki tuākana e whakamahi ana i te reo i roto i ā rātou tākaro whakaari, ā, ka kitea tō rātou pārekareka ki te tohutohu me te whakariterite i a rātou ko ō rātou whānau, ko ngā kaiako hoki. I whakamahi ngā kaiako i te whānuitanga o ngā tūmomo rautaki hei akiaki i ngā tamariki ki te tūhura i te reo, ki te whakatika i a rātou ake anō, ā, ki te whakapuaki hoki i ō rātou whakaaro. I akiaki hoki rātou i ngā tamariki ki te patapatai mā ngā hanganga reo māmā. I kitea te tūmāia haere o ngā tamariki ki te kōrero, me te tika haere o tō rātou reo. Ka kitea ki ngā tamariki tō rātou mauritau, tō rātou ngākau titikaha anō hoki, i a rātou e whakawhānui ana I tā rātou whakamahinga o te reo Māori.

Two adults sit on the floor of a classroom with five kids of various ages sitting in close proximity

 

Ko te ū pūmau o te whānau ki te reo Māori i roto i ngā kāinga, i te kōhanga reo, i ngā kura, ā, i ngā hapori hoki, e hāpai ana i te whakawhitiwhiti ā-whakatupuranga o te reo Māori. Ko ngā aromātai he whai wāhitanga anō hoki mō ngā kaumātua ki te  whakamārama mai i te āhua o te whakatupu i te reo ki ō rātou hapū me ō rātou iwi. Koia rā  ō rātou wawata me ō rātou tūmanako e tohua ana ki tā rātou tirohanga ngātahi, ngā mahere rautaki, ngā kaupapa here, me ngā tukanga. Ka wāhi wā ngā whānau me ngā kaiako ki te hāpai i te whakawhanaketanga o te reo i roto i te hapori. E hāpai ana tēnei i te ako a ngā whānau ki te taha o ā rātou tamariki. Ka hokihoki mai ngā whaea me ngā pāpā mātātahi, ā, he mātātoa tā rātou whai wāhi atu ki te hāpai i te ako a ā rātou ake tamariki i te reo. Kua huri ētahi o aua mātua hei kaiako, ā, he karani mātua hoki ētahi atu o ngā mema o ngā whānau e hāpai tonu ana i te kaupapa o te kōhanga reo. Ko ngā iwi, ngā hapū, ngā whānau– tae atu hoki ki ngā kaumātua me ngā kaiako – e noho pūmau ana, e noho ngākau nui ana hoki ki te kōhanga reo me te reo Māori. E tino ū ana ngā whānau ki te oranga me te whakahaumanutanga o te ahurea Māori me te reo Māori. He pakari ngā tamariki ki te kōrero i te reo Māori, ki te whakamātau haere, ā, ki te whakapuaki anō hoki i ō rātou whakaaro.

Ko te whai aronga,  ko te whai rerenga  ngāwari  hoki tō te whakawhiti  atu i te kōhanga  reo ki  te mātauranga rumaki reo Māori, ka whakapakari ake i te huarahi ki te ako i te reo Māori.  I    rere ngā kōrero a ngā kaumātua, ngā whānau, me ngā kaiako mō te āhua o tō rātou kaha ki te whakawhirinaki ki te mātauranga e whakaratohia ana mā te reo Māori, me tō rātou whakamana anō hoki i taua mātauranga. I kōrero rātou mō te tino huarahi ako e wawatatia ana e te katoa   mō ngā tamariki i ngā kōhanga reo, ā, he mea nui ki te whakariterite mō te mātauranga rumaki reo ka whai ake tonu i te kōhanga reo. Mā te whai i ngā aronga o ngā kaumātua me ngā whānau, i whakawhanakehia e ngā kaiako tētahi tino hōtaka kia teitei ai te taumata reo Māori o ngā tamariki katoa. E takunetia ana, kia hāpai tēnei tūāhuatanga i te whakawhitinga ngāwari ki ētahi atu horopaki rumaki reo Māori. Ka puta ngā tamariki i te kaupapa o te kōhanga reo, ā, he māia, he koa hoki tō rātou tū.

 

Mana Aotūroa

 

I kitea e Te Tari Arotake Mātauranga: E whakawhanake ana ngā tamariki i tō rātou mōhiotanga ki te taiao māoriori, tūturu hoki.

I tohua ki ngā whakaaturanga a Te Tari Arotake Mātauranga, ka rongo ngā tamariki i te angitu i a rātou e tākaro ana, e ako ana ki te taiao māoriori, tūturu hoki. I kitea hoki e Te Tari Arotake Mātauranga, ko ngā whai wāhitanga ako i waho atu i ngā kōhanga reo, e whakawhānui ana i ngā mōhiotanga o ngā tamariki ki te ao Māori me te mātauranga Māori. E ākina ana te tūhura haere, te ako anō hoki o ngā tamariki ki te whānuitanga o ngā tūmomo wāhi.

 

Ko te kounga kairangi o ngā wheako akoranga e whakatairanga ana i te tūhura o te ao Māori me te  ao whānui. Ka whakarite ngā kaumātua, ngā whānau me ngā kaiako i ngā haerenga, hei whakawhānui i ngā wheako o ngā tamariki, ā, hei whakatairanga anō hoki i tā rātou tirohanga ki te ao. E hono ana  ngā akoranga i ngā kōhanga reo ki tēnā e ngākau nuitia ana e ngā tamariki i ō rātou kāinga. E ākina ana tā rātou āta whakamahi i ngā kāmera matihiko, ngā rorohiko me ngā ī-Papa, i ngā wā e tautoko ana aua taputapu matihiko i tā rātou ako. Ka whakarato ngā kaiako me ngā whānau i ngā rauemi o te kounga kairangi, me ngā wheako akoranga whakahihiri. Ka whakaritea ngā taumahi hei whakaongaonga, hei whakawero, hei whakawhānui hoki i ngā whakairo o ngā tamariki. Ka whakapuakihia ngā kupu hou me ngā rerenga kōrero hou, i ngā tamariki e ako ana i te whānuitanga atu o ētahi atu wāhi.

He tūmāia ngā tamariki ki te tūhura takitahi i te taiao.

A classroom wall showing children's books and writing under a bulletin board with a paper volcano

 

Ko tētahi hōtaka akoranga whakaongaonga e whakahihiko ana, e whakawero ana. Ka akiaki ngā whānau me ngā kaiako i te āta whakamātau a ngā tamariki i a rātou anō, ā, ka whakarato anō hoki i ngā whai wāhitanga mō ngā tamariki ki te tūhura haere. He whānui ngā tūmomo wheako e mau ana i ngā taumahi ka kōkirihia e te pakeke - he whiringa takitahi ake rānei mā te tamaiti - kia āhei ai ngā tamariki ki te whakamātau haere mā ngā tūmomo taputapu rerekē. He ngāwari te rere o ngā mahinga me ngā whakawhitinga, ā, e āta māramahia ana e ngā tamariki. He mātau ngā kaiako ki te hāpai i ngā tamariki kia āhei ai rātou ki te ako i runga anō i te rere e tika ana ki a rātou ake, me te tākaro anō hoki mō te wā roa. Ka akiaki i ngā tamariki ki te whai i ō rātou ake ngākau nuitanga, me te ako anō hoki ki te taha o ō rātou hoa. Ka kitea tō rātou ngākau nui ki te tākaro, te whakamātau, me te whakawero anō hoki i ō rātou ake hinengaro. E whanake ana ngā tamariki hei ākonga pākiki.

Two children look closely at a fern frond outdoors

Ka hāpaitia te ako e tētahi taiao i āta waihangatia ai, e mau ana i te tini o ngā rauemi, ā, he ātaahua, he wāteatea hoki. Ka whakarato ngā kaiako i ngā whai wāhitanga ki te tākaro ki waho, ā, e tautoko ana tēnei i te whakatōpūtanga o ngā tamariki i te tākaro pohewa me te korikori tinana. Ka tautoko ngā kaiāwhina i ngā tamariki ki te tākaro ki aua wāhi i ngā wā e hiahia ana rātou ki te hokihoki anō ki ngā wheako o mua i ngākau nuitia ai e rātou. Ka waihanga ngā kaiako me ngā kaiāwhina i ngā rauemi e poipoi ana i te whānuitanga o ngā tūmomo reanga me ngā tūmomo āheinga o ngā tamariki. Ka whakarato rātou i ngā whai wāhitanga mō ngā tamariki tuākana ki te waihanga, ki te whakamahi i ō rātou pūkenga kori tinana, ki te whakamātau hoki i ngā tūmomo hangarau, ā, ki te whakawhanake i ō rātou pūkenga i roto i te pāngarau me te reo matatini. I tautoko hoki ngā whānau i ngā haerenga o ā rātou tamariki i te hapori whānui, ki te ako i te ao Māori. He ākonga tākare ngā tamariki, ā, ka ngākau nui ki te whakahura i ngā āhuatanga hou me te whakamātau haere.

‘He pēhea rawa ngā whānau e whai pānga pai ki ngā whakahaeretanga i ngā kōhanga reo?’

 

E kitea e Te Tari Arotake Mātauranga: Nā te ngākau nui, te kamakama, me te whai wāhi hoki o te whānau ki te tautoko i a rātou tamariki, e kitea ana e tino māia ana rātou ki te awhi ki te āwhina hoki i ngā mahi e whakahaaeretia ana i roto i te Kōhanga Reo.

I kitea e Te Tari Arotake Mātauranga, he pai te whai pānga atu o ngā whānau ki ngā whakahaeretanga o ngā kōhanga reo, mā tō rātou whakapūmautanga, mā tō rātou whai wā, me tō rātou ngākau nui hoki ki te whai wāhi mātātoa ki te ako a ā rātou tamariki. Ki tā ngā whānau titiro, ko te āhua o te noho pūmau ki te kaupapa, kei roto i te ako i te reo, te whakapakari haere i tō rātou mōhiotanga ki te kaupapa o te kōhanga reo, te tautuhi i te āhua o te mātauranga Māori ki ō rātou ake kōhanga reo, me te whakatau ki te whai atu i te mātauranga rumaki reo Māori. Kei te mārama rātou, me whakapau kaha rātou ki te tautoko i te kōhanga reo. I mua, ko taua wā ka whakatinanahia ki te whai wāhi ā-tinana, mātātoa hoki a te katoa o te whānau. I kitea e Te Tari Arotake Mātauranga, he maha ngā tūmomo huarahi ka whakapau kaha ngā whānau ki te tautoko i te kaupapa o te kōhanga reo, pērā i te taetae atu ki ngā hui ā-whānau, te hāpai i ngā kaiako me ngā kaiāwhina ki te whakawhanake i ngā rauemi, me te whai wāhi atu hoki ki ngā haerenga o te kōhanga reo. I kōrero ngā whānau mō tō rātou ngākau nui ki te whai wāhi mātātoa ki ngā akoranga a ā rātou tamariki. Kei te tino mārama ki a rātou ngā matea me ngā ngākau nuitanga o ā rātou tamariki, ā, me ngā tūmomo huarahi ka whāia e rātou hei hāpai i ngā kaiako me ngā kaiāwhina ki te whakarato i tētahi hōtaka akoranga e aro nui ana ki aua tūāhuatanga. E ai ki a rātou, ko te kōrero ki ngā kaiako mō ā rātou tamariki, ko te āwhina anō hoki i te whakawhanaketanga o te hōtaka akoranga i āta hāpai anō hoki i a rātou kia kite i te hua o tā rātou whai wāhi nui. I rere ngā kōrero a ngā kaumātua, ngā whānau, ngā kaiako, me ngā kaiāwhina mō ō rātou tūmanako me tō rātou noho pūmau ki te whai wāhi atu me te tautoko i ā rātou tamariki ki te kōhanga reo.

 

Te Whakamahere me te Aromātai

A woman reads a planning book.

I kitea e Te Tari Arotake Mātauranga, he matawhānui te whakamahere rautaki, ā, e whakamahia ana e ngā whānau o ngā kōhanga reo kia whai pūtaketanga te aronga whakamua. Ka āta tāutuhia ki aua mahere, ko te tirohanga me ngā wawata o ngā whānau mō ō rātou kōhanga reo, ā, i hāngai anō hoki ki Te Korowai, Te Whāriki, me Te Ara Tūāpae. Nā aua tūāhuatanga ngā whānau I whakawhanake ai i te maha o ngā tūmomo whāinga matua, me ngā ariā o roto, pērā i te reo Māori, te whakamahere mō te tauatanga o te whānau o te kōhanga reo, te rōnakitanga i te pae tawhiti, te kounga kairangi o ngā akoranga, me te waiora o ngā tamariki. I hāpaitia ngā mahere rautaki ki ngā mahere whakatinana. I ngā mahere whakatinana, kei ia ariā rautaki ngā whāinga me ngā tūmanako i tāutuhia ai. Ka whai wāhi nui ngā whānau, ngā kaumātua, ngā kaiako me ngā kaiāwhina katoa ki te tuhi haere i ā rātou mahere mō te whakatutukitanga o ngā whāinga me ngā wawata o ngā kōhanga reo. I tohua hoki aua mahere, tō rātou pūmau mutunga kore ki te kaupapa o te kōhanga reo, mā Te Korowai me ngā tūtohinga.

I kitea e Te Tari Arotake Mātauranga, i te wā e pou herea ana ngā mahere rautaki ki te tino aromātai o roto, i whai hua ai anō hoki ki te whakaaweawe i ngā whakataunga a te whānau mō te whakapai tonutanga. Nā tēnei tūāhuatanga, he tino māramatanga tō ngā whānau o ngā kōhanga reo ki ā rātou whakatutukitanga me tā rātou ahu whakamua, tae atu hoki ki ngā whakaritenga ka whāia tonuhia e rātou.

E ai ki ngā whānau o ngā kōhanga reo, ko ā rātou tukanga aromātai o roto e poipoi ana i te kawenga ngātahi. I whakapuakihia e ngā whānau aua tukanga ki te taha o Te Tari Arotake Mātauranga, ā, i hāngai hoki ēnei ki te whakawhanaketanga o ngā tino pātai aromātai i whakaaetia ai, te aronga o ngā whakatewhatewha, te whakaemitanga o ngā kitenga, ngā tino whakawhitinga whakaaro, ngā whakataunga, me te tāutu haere i ngā whakaritenga ka whai ake. I whakamāramahia e ngā whānau, kia mutu te whakatau i ngā pātai, ka āta whakaemi rātou i ngā mōhiohio e tika ana, mai i te whānuitanga o ngā tūmomo puna, hei whakatakoto   i tētahi tino tūāpapa o ngā whakaaturanga. I a rātou e whakatakoto haere ana i taua tūāpapa, ka tātari rātou i ā rātou whakaaturanga, kātahi ka whakatau haere i ngā āhuatanga ka whai ake hei tirohanga mā rātou. Nā tēnei, ka pupū ake te whakapuaki ngātahi me te whakamātau i ngā kitenga, ngā whakaaro, me ngā whakataunga. Ko ia wāhanga o te tukanga e āta whakamātau ana i ngā whānau kia whai whakaaro ai rātou ki te whai huatanga o ā rātou mahi, me ngā āhuatanga tonu hei whakapai ake. Ko te aromātai o roto me te whakatau haere e hāpai ana i te whānau ki te āta whakatau anō hoki i ā rātou whakaritenga hei painga mō ā rātou tamariki. E ai ki ngā whānau o ngā kōhanga reo, he hōnore ki te hāpai i te kōhanga reo, ki te whai kawenga takohanga, me te ū ki ngā taumata teitei. Ki tā rātou, he hua kei roto i te whai wāhi atu, ā, ka riro i a rātou katoa ngā painga o te kōhanga reo. I kitea hoki e Te Tari Arotake Mātauranga, i hāngai hoki aua tukanga ki te whakarato i ngā pūrongo i ia te wā ki ngā whānau, mō ngā whakahaeretanga i te kōhanga reo.

E whai hua ana ngā hōtaka akoranga, he pai te whakaritenga, ā, e aro nui ana ki ngā tamariki. Kei te mārama ngā kaiako ki te whai pānga nui o te whakaemi i ngā mōhiohio aromatawai  e tika ana, te whakarato i te kiko o ngā mahere ako me ngā aromātai hōtaka matawhānui, hei whakapai ake i ā rātou whakaritenga. Ka noho mataara rātou ki te ako a ngā tamariki me ō rātou whakawhanaketanga, nā, ka whakaemi rātou i te whānuitanga o ngā mōhiohio hei tāutu i tēnā e mōhiotia ana e ngā tamariki, i ō rātou āheinga, me ō rātou ngākau nuitanga. Ka whai pānga anō hoki ki tēnei, ko ngā kitenga auau ki ngā tamariki i ngā tūmomo wā me ngā tūmomo horopaki, me ngā kōrerorero e pā ana ki te ahu whakamua, ki ngā ngākau nuitanga rānei o ngā tamariki, ngā tauira mahi e mau ana i ngā kōrerorero mō tō rātou whakawhanaketanga, me te whakawhiti whakaaro ki ngā whānau mō tēnā e mōhiotia ana  e ā rātou tamariki, me ngā pūkete kōrero anō hoki o te whakawhanaketanga o te reo Māori ki te taha o ngā whakaahua. Ka whakapuakihia aua mōhiohio ki te taha o ngā mātua, ā, ka whakamahia hoki hei whakatinana haere i te aronga o ngā mahere hōtaka ki ngā tamariki. Kei ngā mahere hōtaka te whānuitanga o ngā tūmomo taumahi e arotahi ana ki te ao Māori tonu. Ka whai wāhi anō hoki ngā whakaaro o ngā whānau, ngā mōhiotanga kē o ngā tamariki, me ō rātou ngākau nuitanga.

I kitea e Te Tari Arotake Mātauranga, i whai wāhi ngā aromātai hōtaka ki te whakahāngai i te titiro o ngā kaiako ki te whakapaitanga, me tā rātou toro atu ki te whānuitanga o ngā tūmomo puna o ngā kitenga. Whakaaro huritao ai ngā kaiako i ia te wā ki tēnā i whakatutukihia ai e rātou, ā, ka whakarerekē haere, ka aromātai anō hoki rātou i ia te wā i ngā taumahi, me ngā wheako o te hōtaka akoranga. I kitea e Te Tari Arotake Mātauranga, ka hui ngā kaiako me ngā kaiāwhina i ia wiki ki te whakawhiti kōrero mō ngā hōtaka akoranga, inarā, mō ā rātou mahi, te whai wāhi mai o ngā tamariki, ngā tūmomo taumahi i ngākau nuitia, me ērā anō hoki kīhai i tino whai hua. E ai ki ngā kaiako me ngā kaiāwhina, ko tō rātou noho tahi ki te whakawhiti whakaaro mō te āhua o ngā mahi mā ngā tamariki o te kōhanga reo, e whakatakoto ana anō hoki i te tino aronga o ā rātou mahi ki te hāpai i te ako ahurea, te tākaro, me te whakawhanaketanga o ngā tamariki. E ai hoki ki a rātou, he tau rātou ki te whakapuaki māhorahora nei i ngā āhuatanga e whai hua ana, ā, i ērā hoki hei whakawhanake tonu. E ai ki a rātou, ko te whakaaro huritao ki ā rātou mahi i te kōhanga reo, ka hāpai anō hoki i a rātou ki te tūhonohono ki ngā whakawhanaketanga e whakatutukihia ana e ngā tamariki. Ka whai wāhi atu ngā whakaaro huritao hei hāpai i ngā whakapaitanga ki te hōtaka, kātahi ngā kaiako me ngā kaiāwhina ka whakatakoto i ā rātou ake whāinga whakapaitanga. He kaha tō rātou ngākau nuitanga, ā, ka mahi ngātahi rātou kia ū ai ngā taumata teitei. E ai ki ngā whānau, he pai te whakawhitinga kōrero ki waenga i ngā kaiako me ngā kaiāwhina, ā, e āhei ana hoki rātou ki te whai wāhi atu ki te hōtaka akoranga. Ka whakapai haere ngā kaiako kia whakarato ai rātou i tētahi hōtaka akoranga e aro nui ana ki ngā tamariki. Ka hāpaitia te ahu whakamua me te ako a ngā tamariki, nā ngā whakaaro huritao o ngā kaiako ki ā rātou mahi me te whai huatanga o te hōtaka o ia rā. Ka kitea e Te Tari Arotake Mātauranga te nui o te ngaiotanga ki ngā kaiako me ngā kaiāwhina. He nui hoki tā rātou whai wāhi atu ki ngā hōtaka whakawhanaketanga ngaio o ētahi atu kōhanga reo, ā, i reira rātou whakapuaki ai i ngā whakaritenga papai e pā ana ki te hōtaka akoranga, ā rātou mahi whakamahere, te aromātai, me te aromatawai. Ko te mōhiotanga ngaio o ngā kaiako, me te ārahitanga e kaha hāpai ana, ka whai wāhi anō hoki ki te eke angitu tonu o ngā kōhanga reo. E āhei ana ngā kaiako ki te toro atu ki ngā hōtaka whakangungu a te Poari Matua o Ngā Kōhanga Reo, ā, he auau tā rātou taetae atu ki ngā hui me ngā wānanga o ō rātou purapura.

A close-up of a te reo Māori book with photos of people outdoors

 

Te noho pūmau o te whānau

I āta kitea hoki e Te Tari Arotake Mātauranga, ka whakatauira ngā whānau, ngā kaiako, me ngā kaiāwhina i te ū pūmau ki ō rātou kōhanga reo. Ka whai wāhi atu rātou ki ngā tūmomo komiti, hei kawe i ngā mahi ki te aroturuki, me te pūrongo ki te whānau i ngā tūmomo āhuatanga katoa o te whakahaeretanga o te kōhanga reo. Ka whakapuaki ngā whānau i ō rātou whakaaro, ā, ka whai wāhi atu ki te whakawhanaketanga o ngā kōhanga reo. Ka toro atu ngā kaiako ki te tautoko ake o ngā whānau, i roto i te roanga o ia rā, ā, i ngā haerenga hoki. E mōhio ana ngā whānau ki ngā pūmanawa o ngā kaiako, ā, kei te mārama hoki i tā rātou whai wāhi matua ki te mātauranga me te atawhai o ā rātou tamariki i ia rā. Ka hāpaitia te whai wāhi mai o ngā whānau ki ngā kōhanga reo, ā, nā tēnei tū hononga he mauritau, he mārie hoki ngā tamariki. E ai ki a rātou, he hōnore nō rātou ki te hāpai i ō rātou kōhanga reo kia whai kawenga takohanga, kia whakapūmau tonutia hoki ngā taumata teitei. Ki tā rātou, ka whai wāhi rātou, ka whai reo hoki rātou ki te mātauranga o ā rātou tamariki.

Nā runga i tō rātou noho pūmau ki te reo Māori me te huarahi mātauranga rumaki reo Māori, i kōrero hoki ngā whānau o ngā kōhanga reo mō te āhua o ā rātou mahi ki te hāpai i te whakatūnga o ngā kura rumaki reo Māori i ō rātou hapori. I te tīpako o ngā kōhanga reo I tēnei aromātai, kua noho ngākau nui ngā whānau ki te whakaurutanga o ā rātou tamariki, mai i te kōhanga reo ki te kura rumaki reo Māori, ā, ki te wharekura hoki.

 

Te Whakarāpopototanga

E ai ki te kōrero, ko te tamaiti te pūtake o te kaupapa – a, i te wā ko te tamaiti kei te aronga o te kōhanga reo, he nui ngā pūmanawa ka whakarato i te kounga o ngā putanga ako.

Ko te huarahi ako o ngā tamariki i roto i te tīpako o ngā kōhanga reo nei te whakataunga. E aro ana ki te whakahirahiratanga o te taiao ako ki te whakatairanga i te waiora ā-whatumanawa, ā-tinana, ā-hinengaro, ā-wairua hoki o ngā tamariki, hei tūāpapa tonu mō te tīmatanga e tika ana mō tā rātou ako angitu, ako tūroa. Ka whai wāhi matua hoki Ngā Taumata Whakahirahira me Te Whāriki a Te Kōhanga Reo ki te whakatakotoranga me te waihanga o ngā hōtaka akoranga o ngā kōhanga reo. Ka whakatinanahia, ka whakapuakihia te kiko o ngā hōtaka e ngā whānau, ngā kaumātua, ngā kaiako, me ngā kaiāwhina mā tā rātou tino whai wāhi atu me te tino tautoko ngātahi anō hoki o tēnā me tēnā. He rite aua tūranga puta noa i ngā kōhanga reo katoa, heoi, ko te kiko, ngā kawa, me ngā whakaritenga e noho motuhake ana ki te horopaki o ia kōhanga reo. Ko taua motuhake i tohu anō hoki i te pūmanawa ake o ia kōhanga reo, ā, kua kapohia atu, kua whakaatuhia hoki ki ā rātou tirohanga ake, me ō rātou wawata, ā rātou kawa, ā rātou whakaritenga, me ā rātou kōrero ake. Ko taua motuhaketanga e whakaaweawe ana anō hoki i te whakaako me te ako o ngā kiko kōrero, ā, i tāutuhia hei āhuatanga tonu o te kounga kairangi o te taiao ako e noho nei ngā tamariki, ā, i konei rātou ka whiwhi i te mātauranga Māori, ka mātakitaki, ka whakatinana hoki i ngā tikanga Māori, ā, ka kōrero i te reo Māori kia tū pakari ai rātou ki te ao Māori.

I tāutuhia e Te Tari Arotake Mātauranga, i te wā e whakahāngaitia ana, e whai wāhi nuitia ana, e āta whakatinanahia ana hoki te taiao akoranga, te hōtaka akoranga, ngā tino puna mātauranga (arā, ko ngā whānau, ngā kaumātua, ngā kaiako, me ngā kaiāwhina) me te kiko o ngā akoranga, koia rā te wā ka tutukihia ngā tino painga mō ngā tamariki.

 

Mihi Whakamutunga

Tēnā rā koutou katoa, e ngā whānau o te motu. Ko koutou te tāhuhu o tō tātau whare kōrero. Kei te tū tonu te whare kōhanga reo i a koutou mauri ora e hiki tonu ana i te manawa o te whare. Kua pihi kau ake te whakaaro pai, e hauhake tonu iho i a koutou e noho tūara i roto i ngā whare ako o tēnā kōhanga reo, o tēnā kōhanga reo. Ko te taura kei roto tonu i o tātau kapu ringa, hei kōwhiringa mā tātau kia tūtuki i ngā tūmanako a ō tātau tīpuna.

E te whānau kua kite ā karu, kua rongo ā tāringa i te māhanatanga o te noho tahitanga o ngā kaimahi, me ngā whānau. Kei te poipoi tonu koutou i ā tātau mokopuna. E kī ana, ko ā tātau mokopuna te pou tokomanawa o tō tātau whare. Kei te hotuhotu tonu, kei te kapakapa tonu te manawa o te kaupapa. Nā reira kia ora ra ki a koutou.

He mihi nui ki ngā kaiako, ki ngā kaiāwhina i titi kaha ai ngā tikanga ki ngā pū korero o tēnā kōhanga reo, o tēnā kōhanga reo huri noa te motu. Nā koutou ngā tikanga i tauira atu i te reka o te reo Māori, e kōrero tonu ana, e tipu tonu ana i roto i ngā kōrero tuku iho mai i ngā whare pā o ngā tīpuna. Nā koutou ngā taunaki i whakakao. E kī ai mā Te Whāriki a Te Kōhanga reo e whakatō te kaha ki roto i te mokopuna ki te ako, kia pakari ai tana tipu. Ko te taumata whakahirahira tērā e whakamana i te māhere ako, i te mātai mokopuna, i te pūmaharatanga e tūhāhā ai te mana āhua ake o tēnā mokopuna, o tēnā mokopuna, huri noa te motu. Kua tau.

E pāoho te kupu mihi whakamutunga ki ngā kaumātua, e kī ana ko te hā o ngā tīpuna e pupuri tonu ana i te tapu o te pō. I kimi ai ngā mātauranga i te pou tūarongo o tō tātau whare. Ko te hā o te tipuna e tātaki ana ki waho kia kite ai e te ao. Ānei te huarahi hei whai mā ngā uri whakatipu. Nā reira e whakaaweawe ai ngā taonga tuku iho e ngā uri whakatipu. Koia nei ngā kōwhiringa kōrero kua tōpū ki kōnei, hei whakarewa ai o koutou tūmanako.

Nā reira ko tēnei ripoata e whakakākahūtia ana te korowai ki te kāhu o te tika, ki te kāhu o te pono, ki te kāhu o te rāngimarie. Hei te wā ka whītikina mai te tūtohinga o te kōhanga reo ki tōnā taumata, he korero āwhinā tēnei i a tātau whānau kia eke ki ngā tau e whā o te arotake. Ruia taitea, kia tū ko taikākā anake.

Tēnā koutou, tēnā koutou kia ora rā tātau katoa

 

Ngā Tohutoro

Best, E. (2005). Te Whare Kōhanga and its lore: comprising data pertaining to procreation, baptism and infant betrothal. Wellington: Te Papa Press. First published 1929

Edwards, M. (2003). Mihipeka: Early Years POD. Penguin (NZ). First published 1990.

Education Review Office, (2006). Evaluation Indicators for Education Reviews in Kōhanga Reo. Wellington: Education Review Office. First published 2005.

Hemara, W. (2000). Māori Pedagogies: A view from the literature. New Zealand Council for Research Press.

Kāretu, T. (2008). Māori language rights in New Zealand. New Zealand Council for Research Press.

Ministry of Education, (2017). Te Whāriki a Te Kōhanga Reo. Ministry of Education, New Zealand Te Tāhuhu o te Mātauranga.

Royal-Tangaere, A.R. (2012). Te Hokinga ki te Ūkaipō: a socio-cultural construction of Māori language development: Kōhanga reo and home. University of Auckland.

Te Kōhanga Reo National Trust, (2008). Te Ara Tūāpae: Strategic Plan 2008 – 2033. Te Kōhanga Reo National Trust.

 

Āpitihanga 1: Ngā Kōhanga Reo i whai wāhi mai ki te tīpako

 

Kōhanga Reo

Location

Te Kōhanga Reo o Te Wiri

Tāmaki-makau-rau (Tāmaki-makau-rau)

Te Kōhanga Reo ki Pukeroa Ōruawhata

Rotorua (Waiariki/Tūwharetoa)

Te Kōhanga Reo o Rongopai

Rotorua (Waiariki/Tūwharetoa)

Te Kōhanga Reo o Rotokawa

Rotorua (Waiariki/Tūwharetoa)

Te Kōhanga Reo o Matawera
(Te KKM o Ruamatā)

Rotorua (Waiariki/Tūwharetoa)

Te Kōhanga Reo o Mana Tamariki
(TKKM o Mana Tamariki)

Te Papaioea (Aotea)

 

Te Kōhanga Reo o Waitara

Waitara (Aotea)

Te Kōhanga Reo o te Wānanga Whare
Tāpere o Takitimu
(Te KKM o te Wānanga Whare Tāpere o Takitimu)

Heretaunga (Kahungunu)

 

Te Kōhanga Reo o Ao te Rangi

Heretaunga (Kahungunu)

Te Kōhanga Reo o Tōmairangi

Te Kōhanga Reo o Tōmairangi

Te Kōhanga Reo o Ngā Mokopuna (Te KKM o Ngā Mokopuna)

Te Whanganui-a-Tara (Ikaroa)

 

Footnotes

¹ Education Review Office Evaluation Indicators for Education Reviews of Kōhanga Reo

² Education Review Office Evaluation Indicators for Education Reviews of Kōhanga Reo

3 I puta i Best E 1975 Te whare kōhanga and its lore. (I tāngia tuatahitia i te tau 1929): Te Whanganui-a- Tara, Government Printer. Ko te kōhanga te ingoa o te whare e tū motuhake ana mō te whakawhānau mai o ngā wāhine i ā rātou pēpi.

Te Whāriki a Te Kōhanga Reo, Te Tāhuhu o Te Mātauranga, Ministry of Education – 2017

5 Evaluation Indicators for Education Reviews in Kōhanga Reo, Te Tari Arotake Mātauranga – 2005 (i whakahoungia i te tau 2006)

 

Publication Information and Copyright

Hauhaketia ngā taonga tuku iho kia Puāwai ai (Māori)

Published 2017

© Crown copyright

ISBN 978-0-478-43867-3

Except for the Education Review Office’s logo used throughout this report, this copyright work is licensed under Creative Commons Attribution 3.0 New Zealand licence. In essence, you are free to copy, distribute and adapt the work, as long as you attribute the work to the Education Review Office and abide by the other licence terms. In your attribution, use the wording ‘Education Review Office’, not the Education Review Office logo or the New Zealand Government logo.