E kore au e ngaro, He Pūrongo Aromātai mō Ngā Kura ā-Iwi

Te tukanga rangahau

Kua whakawhanakehia e Te Tari Arotake Mātauranga he tukanga e whai wāhi nui ai ki te āhua ake o ngā whakaratonga mātauranga a Te Rūnanga Nui o Ngā Kura Kaupapa Māori o Aotearoa, a Ngā Kura ā-Iwi, a Ngā Kōhanga Reo hoki.

Nā ngā kura ā iwi ētahi o ā rātou Manu Pīrere i kōwhiri kia whai wāhi ki tēnei kaupapa. Ka whakahaerehia ki ia kura, he kaupapa rangahau e aro ana ki te huarahi ako i whāia e te Manu Pīrere (e kīia nei hoki he manukura, he manu tāiko rānei) i te kāhui o te Kōhanga Reo, te puna reo rānei, te kura kaupapa Māori, me te wharekura e tū tahi ana i raro i te maru kotahi.

Ko E Kore Au e Ngaro tētahi o ngā pūrongo e toru i te reo Māori me te reo Pākehā mō te Whakaratonga o te Mātauranga Rumaki Reo Māori. Ko ngā kura i whai wāhi mai ko –

• Te Wharekura o Rākaumangamanga
• Te Kura o Hīrangi
• Ngā Taiātea Wharekura/Te Kura Kaupapa Māori o Bernard Fergusson

He uiui kanohi-ki-te-kanohi i ngā kura tonu, he hopunga kiriata o ngā kaumātua, ngā mātua, ngā Manu Pīrere, ngā kaiako me ngā kaiārahi ngā kohinga raraunga i kohia ai i ngā kura ā-iwi.

Kua tautohua e Ngā Kura ā-Iwi ngā āhuatanga matua o te mātauranga Māori angitu. Kua pupū ake aua āhuatanga matua nā te tātari i ngā kōrero i whakaemihia ai i ngā pātai whānui e whitu, he mea whakarite ēnei pātai hei whakaata i te angamahi o Te Ara TOA (te ara ki te angitu).

I whakamahi te tīma aromātai i ngā āhuatanga ako me ngā tikanga ako i rangona ai, i maumaharatia ai hoki e ia Manu Pīrere, hei huarahi pakirehua.

Ko ngā ariā matua, koia rā ngā tino ariā i puta i te tātaritanga ā-roto o ngā pūrongo aromātai me ngā kohinga kōrero mō ngā Kōhanga Reo, ngā kura, me ngā wharekura e eke angitu ana i roto i te roanga o te wā.

Ko ngā kohinga raraunga i ngā uiui, ka tātarihia mā ētahi āhuatanga o Te Ara TOA hei tūāpapa, ā, ka tautohu i ngā āhuatanga matua o te mātauranga angitu, puta noa i Ngā Kura ā-Iwi.

 

He taiao ako e poipoi ana i te ākonga

He pēhea rawa te whai huatanga o te mātauranga rumaki reo Māori ki te whakatūturu i tētahi taiao ako e poipoi ana i te ākonga?

 

Ko te mātauranga rumaki reo Māori, he mātauranga huarewa

He pēhea rawa te whai huatanga o te rumaki reo Māori ki te hāpai i te taiao mātauranga huarewa?

 

Ko te whānau, te hapū me te iwi

He pēhea rawa te whai huatanga o te whānau, te hapū, me te iwi ki te aweawe, te ārahi, me te whai wāhi mātātoa ki te angitu o te mātauranga rumaki reo Māori?

 

He hua angitu mō te katoa

He pēhea rawa te whai huatanga o te mātauranga rumaki reo Māori ki te aweawe i ngā hua mō te katoa?

 

Ko ngā pouako hei kaihuawaere

He pēhea rawa te whai huatanga o ngā pouako ki te kōkiri i ngā akoranga me te whakarato i te mātauranga o te kounga kairangi?

 

Te whakatutuki angitu a te Māori hei Māori

He pēhea rawa te whai huatanga o te huarahi mātauranga rumaki reo Māori ki te tautuhi, te whakatinana, me te whakatairanga i ngā āhuatanga e poipoi ai i te eke angitu a te Māori hei Māori?

 

He kaiārahi tūtoro paetawhiti ngā kaiārahi

He pēhea rawa te whai huatanga o te ārahitanga ki te aweawe i te whakaratonga o ngā hua whai kounga, puta noa i te ara mātauranga rumaki reo Māori?

 

Te whakarāpopototanga o ngā āhuatanga

Tikanga māori
He nui ngā Tikanga Māori i tautuhitia i roto i ngā kohinga raraunga, arā, ko te aroha, ko te manaaki, ko te whakapapa me te mahi tahi.

Te tukuihotangta i tētahi reanga ki tētahi:

Ko ngā kaumātua, ko te whānau, ko te hapū me te iwi ngā tino puna mātauranga, he kaihāpai hoki i te kura me ngā Uri.

 

Ako

Rautaki whakaako:

He nui ngā rautaki whakaako e poipoia ai te ākonga.

Rautaki whakaako:

E arotahi ana ngā rautaki whakaako ki ngā pūmanawa me ngā matea o te ākonga.

Te wheako ako:

Ka ako i te marae, i te taiao hei wāhi ako. Whakaratoa ai ngā wheako maha e kokiri ai te ako.

 

Tuakiri

Tuakiri:

Ko ngā Uri hei kaihāpai i ngā tūranga me ngā haepapa i te whanaketanga o te iwi.

He mea nui te tuakiri ā-iwi:

Ko te Kīngitanga, ko te Paimārire ko ngā kōrero tuku iho, ngā tongikura, ngā waiata, ngā mōteatea – he tino puna o ngā mātauranga me ngā tikanga whakaaro.

 

Whanaungatanga

Whanaungatanga me te whakapapa:

Me whai wāhi nui te whanaungatanga hei poipoi i ngā ākonga i te taiao ako.

Te haepapa ā-whānau:

Ka hāpaitia te tautoko tētahi i tētahi i roto i te kura.

Ko te whānau hei kaihāpai:

O Ngā Kura ā-Iwi me ētahi wāhi ako pērā me ngā marae.

Ko te whānau, ko te hapū me te iwi:

He tino whai pānga ki te tuakiri o te kura me ngā whakahaere ā-kura.

 

Whakatūturutia ai e ngā kura ā-iwi ngā taiao ako e poipoi ana i te uri

Whai Oranga: Oranga ā-ngākau, ā-tinana, ā-wairua

Te tuakiri ā-iwi; kei te taiao ako he horopaki ako whai hua, he taiao wheako i te ako hoki. Ko ngā wheako i te rohe tonu, i te motu me te ao whānui.

He tino Māori nei te kura. Kua āta whakatōngia ngā tikanga marae. (Manu Pīrere - Hīrangi)

Whanaungatanga; he mea nui te whanaungatanga me te whai hononga ki te whakatipu i te taiao ako e poipoi ana i te Uri. Ka akiaki ngā kura i te noho ngātahi, i te tino whanaungatanga hoki ki waenga i ngā ākonga me ō rātou hapori.

He whānau kura, koia rā te tino whakamāramatanga. Ko ā mātou mahi katoa, i mahi hei whānau. E kore mātou e huri tuarā i ētahi atu, ka haere tahi mātou. Ka ako ngātahi mātou i ngā waiata, i ngā akoranga, ā, i ngā mahi i te marae. Koia rā te kotahitanga, he tino pakari ō mātou hononga. (Manu Tāiko - Ngā Taiātea)

Rautaki whakaako; arā noa atu ngā ara ako me ngā rautaki whakaako ka whakamahia e ngā pouako hei hāpai i ngā ākonga, ā, hei whakatairanga i te whakaaro auaha.

E mōhio ana rātou, ka tiaki, ka poipoi tēnei wāhi i a rātou - ka tiakina rātou e ngā pouako, e ngā kaiāwhina, e ētahi atu hoki i a rātou e noho ana ki konei. (Manu Pīrere - Rākaumangamanga)

Ngā uaratanga; inā te whānui o ngā uaratanga Māori e noho hira ana ki te taiao o Ngā Kura ā-Iwi. Ko ētahi o ēnei, ko te manaaki, te tiaki, te whanaungatanga, ngā whakapapa, ngā kaupapa (me nga kaupapa ā-iwi pērā i te Kīngitanga me te Paimārire), me ngā tikanga.

I rongo mātou i te aroha. I pā mai, i rongo, i kite hoki mātou  i te manaaki. (Manu Pīrere - Rākaumangamanga)

Ka āta hāpai ngā kura ā-iwi I te noho huarewa o ngā taiao ako

Te Reo: Whai Tukuihotanga

Tuakiri

Ko te tuakiri ā-iwi e whai wāhi ana hoki ki te whakaaro mō te noho huarewa o ngā taiao mātauranga rumaki reo Māori.

Te Ako ā-Wheako

Arā noa atu ngā tino taiao ako matua kua whakatūria ki te reo Māori, ā, he wheako huarewa te katoa mō ngā ākonga.

Ngā Uara Māori

Ka noho mātua rā te reo Māori me ngā tikanga Māori ki te mātauranga o Ngā Kura ā Iwi.

I kite ahau i te hua o te ako i te reo Māori me te ao Māori. He āhuru mōwai mōku. (Manu Tāiko - Ngā Taiātea)

Ko tā rātou aweawe, tā rātou ārahi hoki ētahi āhuatanga nui e whai pānga ana ki te angitu o te Mātauranga o ngā kura ā-iwi

Te whakawhanaunga o te whānau: Whānau, hapū, iwi

Whanaungatanga

He mea nui te whanaungatanga me te whai hononga e angitu ai te mātauranga rumaki reo Māori.

Ko te tino hua, te tino taonga o tēnei kura, ko te whānau. I tupu ake mātou hei whānau.

(Manu Pīrere – Rākaumangamanga)

Whānau

Ki tā ngā whānau titiro, ka whakatinana ngātahi ngā whānau i te ngākau nui, te kotahitanga, te tōpūtanga, te manawa rahi, me te tautoko hoki.

I kite, i pā, i rongo hoki i te whanaungatanga. He tūturu mārika. He tino taonga aua tūāhuatanga katoa hei kawe atu i a koe e para ana i tō ake huarahi.

(Manu Pīrere – Rākaumangamanga)

Te Whānau, te Hapū, te Iwi me te Marae

Ko te wāhi ki te whānau, te hapū, te iwi me te marae he tino āhuatanga matua i roto i Ngā Kura ā-Iwi.

He kura e whai hononga ana ki te marae, nō reira i whakatupu mātou katoa mā ngā mātāpono o te Kīngitanga, mā te marae o Tūrangawaewae me ngā huihuinga katoa i whakahaerehia ai.

(Manu Tāiko – Ngā Taiātea)

Ngā Uaratanga Māori

He rite tonu te kite i te maha o ngā uaratanga Māori matua, puta noa i ngā raraunga, tae atu ki ngā tikanga, te aroha, te manaaki, me te awhi.

I ako mātou pēhea te tū ki te pae me te rerekētanga o te tū Tūwharetoa.

(Manu Pīrere – Hīrangi)

He Hua ka aweawetia mō te katoa I te kura ā-iwi

Te Pitomata o ngā Uri: He hua angitu mō te katoa

Te arotahi ki te ākonga

Ko te angitu he tino kawatau ā te whānau. Arotahi ai ngā kura ā-iwi ki te whakawhanaketanga o te ākonga hei Uri.

… ki te pātai mai tētahi ki au mō tetahi kupu e whakaahua nei i te kura, ka puta mai ko te kupu whānau. Ki aku whakaaro he kura whānau, he kura aroha, he kura manaaki …

(Manu Tāiko – Ngā Taiātea)

Te tuakiri

He mea nui i roto i ngā kura ā-iwi kia mātua mōhio te ākonga ki tōna aronga toi whenuatanga, kia mōhio anō ki ōna kawenga hei tangata whenua. Ko te hāpai i te marae, i te whānau, i te hapū me te iwi he kawatau hira i roto i ngā kura ā-iwi.

He tūāpapa pakari te tuakiri ā-iwi, he whakarato i te marau nunui me te whānuitanga o ngā taiao ako tae atu ki te reo Māori me ngā tikanga Māori.

Ko te toro atu ki ngā kōrero a te iwi, ki ngā waiata, ngā mōteatea, ngā kīwaha, ngā whakatauākī, me ngā tongikura, e whai wāhi katoa ai ki te poipoi i te Uri i ngā taiao ako. Kitea ai e ngā ākonga rātou anō i roto i ēnei whakahuatanga ā-iwi.

Mahia te mahi hei painga mō te iwi! Ko te tongi tēnei a Te Puea Hērangi te kaupapa o te kura e hāpai ana i ngā uara e whai ake nei: manaakitia te iwi, whāngaingia te tangata, ā, kia mau ki te aroha me te rangimārie. (Te Tauāki a te Whānau – Bernard Fergusson)

Maaku anoo e hanga tooku nei whare. Ko ngaa poupou o roto he maahoe, he patatee, ko te taahuuhuu, he hiinau. Me whakatupu ki te hua o te rengarenga, me whakapakari ki te hua o te kawariki. (Te Tauāki a te Whānau – Rākaumangamanga)

Tēnei mea te Waikatotanga, te iwitanga he mea nui ki te kura o Ngā Taiātea Wharekura. Ko ngā kaupapa pēnei i ngā poukai, koia ngā kaupapa e tino noho ana i roto i taku whatumanawa …

(Te Tauāki a te Whānau – Ngā Taiātea)

Ko ngā pouako kei te kōkiri I te ako me te whakarato I te mātauranga kounga kairangi

Te Ara Toa: Ngā Ara

Te ako ā-wheako; mā te ako ā-wheako e whai wāhi ai te ākonga ki ngā tini horopaki ako, ki ngā taiao whakahikohiko, me te marau ā-kura, tae atu ki ngā marae, te kapa haka, ngā Manu Kōrero, te Koroneihana, me ngā tūmomo toi.

Ka eke te ako a te tauira ina ka whakatūturuhia te ako … Mā roto i ngā wheako ako tūturu hurahia ai te kura huna o te pūmanawa hei poipoi i taua wā tonu rānei, ā tōna wā rānei. (Te Tauāki a te Whānau – Bernard Fergusson)

… Manu Kōrero … te huhua o ngā akoranga, o ngā wheako i puta, ko te tū pakari i tō ao, ko te tū pakari ki mua i ngā hoa, i tō whānau … (Manu Tāiko – Ngā Taiātea)

Te mātauranga o ngā ākonga; ka whakarato ngā pouako i ngā huarahi ako i runga anō i tō rātou tino mōhio ki ia ākonga. Ko te kaha o ngā hononga ki waenga i ngā pouako, ngā whānau, me ngā Uri e āta hāpai ana i te tautuhitanga o ngā pūmanawa me ngā matea o ngā ākonga.

Ko te rautaki ako tētahi huarahi rawe ki au i te mea i whai hua au, i haere au ki te hōhipera kotahi te wā o ia wiki, i mahi tahi ki ngā tākuta, ki ngā nēhi, ki ngā tāngata e whakapai ana i te papa, me taku tino hiahia ki te whai mahi ki te rāngai hauora. (Manu Tāiko – Ngā Taiātea Wharekura)

Mātauranga Māori; whakamahia ai e ngā pouako te mātauranga Māori me ngā tikanga whakaaro ki te whakatinana i ngā whakaritenga whakaako papai. He matatau, he mōhio rātou ki ngā ariā Māori e tika ana hei whakamahi i roto i te whakaako me te ako.

… karekau he hua i tua atu i te hariharinga i ngā mokopuna ki ngā whenua i nohoia ai e wō tātau tīpuna me te whakaako i a rātau ki ngā niao whānui o ngā pito whenua taurikura ki a Tūwharetoa e mōhio ai rātau ki tō rātau taha Tūwharetoa, nā te whenua te reo, nā te awa te reo, nā te maunga, nā te ngahere. (Te Tauāki a te Whānau – Te Kura o Hīrangi)

Ko ngā āhuatanga matua o ngā taiao ako i ngā kura ā-iwi, i tirohia ai hei āhuatanga pāhekoheko

Ngā Tihi o Angitu: Ko te angitu o te Māori hei Māori

Te arotahi ki te ākonga

Ko te aronga pāhekoheko tonu ki te poipoi i te angitu o te Māori hei Māori, koia rā tētahi kōkiritanga matua o Ngā Kura ā-Iwi mā te angamahi a Te Ara TOA.

Whai tukuihotanga | whai Mātauranga | whai oranga

Whai tukuihotanga

• Te Reo me Ngā Tikanga
• Rangatiratanga
• Ūkaipōtanga
• Kaitiakitanga

 

Whai Mātauranga

• Kāore he mutunga o te ako
• Te whakawhiti pūkenga
• He kaiwaihanga i te anamata

 

Whai oranga

• Tinana
• Wairua
• Hinengaro
• Whānau

 

Ko ngā tauāki a ngā whānau e āta whakarāpopoto ana i ngā āhuatanga whakapū e hua mai ai te angitu:

Ko taa maatou mahi ko te poipoi, te tautoko me te kaha akiaki nei i ngaa aakonga kia eke ki taumata tiketike ahakoa kei whea, ahakoa te kaupapa kia tuu pakari, kia tuu Maaori raatou hei Manu Taaiko moo te whaanau, moo te hapuu, moo te iwi anoo hoki. (Te Tauāki a te Whānau – Ngā Taiātea)

He aha te tuuaapapa? Tuatahi ake ko te reo me ngaa tikanga. Ka rua, ko PoUtuWhaKaAro, araa, ngaa uaratanga o te kura e aarahi nei i a maatou. Ka toru, ko te whakapono o ngaa kaimahi, o ngaa kaiako, o ngaa pou o te Poari, ki te pitomata o te kaupapa whaanui, otiraa ko te whakapono ki te pitomata o ngaa aakonga, o ngaa whaanau, o ngaa hapuu me te iwi Maaori whaanui. (Te Tauākī a te Whānau – Ngā Taiātea)

Ka aweawe te ārahitanga i te whakaratonga o ngā hua whai kounga, puta noa i te ara Mātauranga rumaki reo Māori

Te Pitomata o ngā Uri: He kaiārahi tūtoro paetawhiti ngā kaiārahi

 

Te Ara TOA: he huarahi e taea ai e ngā kura te ārahi, te tautoko me te whakamana i ngā Uri katoa. He huarahi ako e taea ai e ngā kura ā-iwi te eke ki Te Tihi o Angitu. He mātau, he mōhio hoki ngā pouako, ā, ka whakamahi rātou i ngā rautaki maha e poipoi ai i ngā Uri.

 

E toru ngā āhuatanga e whai pānga ana ki te whakaako me te ako:

Te whakaako me te ako

Whakamahia ai e ngā pouako te whānuitanga o ngā momo rautaki e whakaatu ai i tā rātou ārahitanga i roto i te whakaako me te ako.

Ko te maha o ngā huarahi ako, ngā akoranga ā-horopaki, ā-wheako hoki, me te marau ā-kura, e tohu katoa ana i ngā pūkenga o ngā pouako me tō rātou kaha ki te ārahi, te whakamahere, me te whakapuaki akoranga.

 

Whānau

Hirahira ana ngā wawata o te whānau kia angitu ai te ako. Mahi tahi ai te whānau ki ngā pouako me ngā Uri ki te whakarato ārahitanga i roto i ngā kura ā-iwi. Āpiti ki tērā, i roto i te whakarato i ngā horopaki ako huhua pēnei i te marae me ngā kaupapa ā-iwi, ka rongo te whānau i ngā wheako whai hua e whakatinanahia ai tēnei mea te ārahi.

 

Te arotahi ki ngā Uri

Arotahi ai ngā kuri ā-iwi ki ngā Uri, ā, mārama ana ngā hiahia o te kura mō te āhua o te ākonga e wawatatia ana. Whakaratoa ai ki ngā Uri he horopaki ako huhua, he huarahi ako e tika ana.

Me te marau ā-rohe. Nā konei poipoia ai te tuakiri o ngā Uri, e āhei ai rātou ki te whakamahi i te mātauranga o ngā mātua tīpuna hei whakahua i te whakaaro me te tipu hei kaiwhiriwhiri e whai wāhi ana ki te porihanga whānui.

 

Ngā pūmanawa e toru o te ārahitanga i tautuhia ai mō ngā Uri. Ko te ‘Manu Pīrere’ te hua

Ko anamata te aronga o te ārahitanga. E tika ana mō ngā Uri, kia hakune, kia tūtoro, kia huarewa, kia auaha, kia aweawe, kia tū motuhake, kia whai hua, otirā, e whakatinana ana i ngā wawata.

 

Me whai wāhi nui ki te ārahitanga, ko te whanaungatanga. He mea nui ngā āhuatanga pēnei i te whakapapa, te whanaungatanga, ngā kaumātua, te whānau, te hapū me te iwi. Me hāpai te ārahitanga i te iwi, i te hapū, i te marae, i ngā kaupapa a te iwi, pēnei i te Kīngitanga.

 

Me hāngai katoa ngā uaratanga mō te ārahitanga ki ngā uaratanga Māori. Arā, ko: ngā tino kawatau, ngā taonga tuku iho, ngā tikanga, ngā kawa, te whanaungatanga me te mahi tahi. Me whakatinana e te ārahitanga: te pono ki te kaupapa; ngā ringa raupā; me te whakapuakitanga ā-iwi o ngā pūmanawa, pērā i te kaupapa e kīia nei, ko ‘Whāia ngā tapuwae o Ngātoroirangi’.

 

Hei whakakapi

Kua ahu mai te taitara o tēnei pūrongo i te whakatauākī e ārahi ana i Ngā Kura ā-Iwi, e mea ana, E kore au e ngaro, he kākano i ruia mai i Rangiātea. He mea hopu i te ariā kotahi i whakapuakihia ai e ngā kura ā-iwi i whai wāhi mai ai ki te rangahau nei, mō te whai pānga o aua tikanga whakaaro ki ngā whakatutukitanga o ā rātou Manu Pīrere, puta noa i ō rātou huarahi ako.

Ko ngā āhuatanga e poipoi ai i te angitu o te Māori hei Māori i ngā kura ā-iwi ka whakaraupapahia ki Te Ara TOA, ā, kua tautuhia ngā āhuatanga matua e whā mā ngā mahi whakatewhatewha me ngā ariā a Te Tari Arotake Mātauranga, arā, ko:

• Te Whānau me te Whai Hononga
• Ngā Tikanga Māori
• Te Tuakiri
• Te Ako: Te Whakaako me te Ako

E Kore Au e Ngaro – he mea hī ake i te whakaaro he mana tō te Māori i roto i tōna whakapapa ki tōna tuakiri ahurea, ā, he rite tonu te āhei ki te toro ki tōna ao Māori. E kore e ngaro i a rātou.

Ka whakapau kaha a Ngā Kura ā-Iwi kia noho wātea mai ki ngā Uri tō rātou ao Māori. Mā ngā wheako Māori tūturu e ahu mai ana i ngā wawata o te whānau, te hapū, me te iwi, ka taea e ia ākonga tōna anō tihi o te angitu te kake, kia puāwai ai tōna ake pitomata.

Ko te āhuatanga ako e hāpaitia ana e Ngā Kura ā-Iwi he mea manaaki i te whanaungatanga i waenganui i ngā ākonga, e tūhonohono ana i a rātou ko ō rātou whānau ki tētahi kaupapa kua titia ki ngā whakareretanga iho, pērā i te Kīngitanga me ngā wawata mō anamata. Heoi, pērā tonu i ngā kākano i ruia i Rangiātea e puāwai ai a tēnā i tōna wā, a tēnā i tōna, ka ekea e ngā ākonga ngā tihi o ngā maunga maha e hāngai ana, e tika ana hoki mō ō rātou nā wā.

Ko tēnā kura, ko tēnā kura he pārekereke mō ngā ākonga, kia eke ai ia ākonga ki ōna taumata tiketike hei Māori, hei Uri nō te hunga kua whetūrangitia, te hunga nō rātou ngā tapuwae e takahia ana e ngā Uri o Ngā Kura ā-Iwi.